Арассыыйа Федерациятын Конституциятыгар киирбит тиһэх уларыйыылар кэннилэриттэн олохтоох норуоттар, чуолаан нуучча тылыгар, атын да тыллар дьылҕаларыгар өр сылларга сабыдыаллаах буоларга туһаайыллар дьаһаллар бэлэмнэнэллэр, сорохторо хайыы үйэ ылыныллан, үлэлээн эрэллэр. Билигин Госдумаҕа Арассыыйа судаарыстыбаннай тылын туһунан, үөрэх туһунан, онтон да атын туһааннаах сокуоннарга уларытыылар оҥоһуллаллар, үөрэх тэрилтэлэригэр, оскуолаҕа биир кэлимнэммит (халыыптаммыт) учебниктар, бырагыраамалар бэлэмнэнэллэр. Олорго барыларыгар олохтоох тыллар дьылҕалара, төрөөбүт тыл баар буолуутун, тэҥ быраабын, төрөөбүт тылы үөрэтии, төрөөбүт тылынан үөрэнии, төрөөбүт тыл эйгэтин харыстааһын уонна итилэри судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн, мэктиэлээһин тула дьүүллэһии, мөккүөр сытыырхайан иһэр. Чуолаан, саха тыла уонна Саха сиригэр олохтоох хотугу омуктар тыллара инникитин федеральнай сокуонунан хайдах мэктиэлэнэр буолуохтаахтара олохтоох дьону улаханнык долгутар.
Соторутааҕыта бу хайысхаҕа Дойду Бэрэсидьиэнэ В. В. Путин Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбатыгар «Арассыыйа Федерациятын норуоттарын тылларын туһунан» саҥа сокуону бэлэмнииргэ сорудах биэрдэ. Сорудах быһыытынан, саҥа сокуон барыла адьас кылгас кэм иһигэр оҥоһуллан, бу дьыл ыам ыйыттан хойутаабакка, Судаарыстыбаннай Дума көрүүтүгэр киириэхтээх диэн буолла.
Санатан эттэххэ, үүт-үкчү маннык ааттаах сокуону 1991 с. күһүнүгэр Арассыыйа оччотооҕу Үрдүкү Сэбиэтэ ылынан турар. Билигин ол сокуон үлэлиир. Саҥа сокуон ылыныллар түгэнигэр, «эргэ» сокуон үлэлээн бүтүөхтээх. Онон саҥа сокуон ылынылыннаҕына, кэлэр өттүгэр дойдуга олохтоох омуктар тылларын дьылҕатын быһаарар сүрүн докумуон суолтатын ылыахтаах.
Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ Александр Жирков этэринэн, оччотугар саҥа оҥоһуллар сокуоҥҥа сокуоннай ыйытыы үөскүүр:
- Саҥа оҥоһуллар тыл туһунан сокуон барыла, урукку 1991 с. сокуоҥҥа тэҥнээтэххэ, саҥаны тугу эбэрий?
- Саҥа оҥоһуллар сокуон барыла Арассыыйа олохтоох омуктарын тылларын сокуон өттүнэн харыстаһыыны, ол иһигэр бары тыллар тэҥ бырааптаах буолууларын мэктиэлээһини күүһүрдэр дуу, мөлтөтөр дуу?
- Урукку, 1991 с. ылыныллыбыт сокуоҥҥа эбии биһиги саҥа сокуоҥҥа тугу туруорсуохтаахпытый?
Биллэн турар, омукка маннык тыын суолталаах кыһалҕаны толуйсарга анаммыт федеральнай сокуон барыла бары өттүттэн сиһилии, дьоһуннаах дьүүллэһиини эрэйэр. Ол эрээри, сокуон барылын оҥорооччулар этиилэринэн, дьүүллэһиигэ бириэмэ суох. Быйылгы дьыл ыам ыйыгар сокуон барыла оҥоһуллан бүтэн, Судаарыстыбаннай Дума көрүүтүгэр киириэхтээх. Өрөспүүбүлүкэҕэ, атын да субъектарга саҥа сокуон барыла сыччах бу олунньу 28 күнүгэр, бээтинсэҕэ эрэ тиэрдилиннэ. Эбиитин хайыы үйэ кулун тутар 6 күнүттэн хойутаабакка этиилэргитин түмэн ыытыҥ диэн сорудахтаах. Өрөбүллэри аахпатахха, 3 үлэ күнэ…
Өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох омуктарга тыын суолталаах буолуохтаах федеральнай сокуон барылын кытта үлэҕэ Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ Александр Жирков ылыста. Кини көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата, наука, уопсастыбаннай эйгэ бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах дьүүллэһии тэриллэн, сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэ өттүттэн бастакы этиилэр оҥоһуллан, болдьоммут кэмҥэ Москваҕа ыытылыннылар. Салгыы өрөспүүбүлүкэ бөлөҕө кулун тутар 11 күнүгэр Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбата тэрийбит сокуон барылын дьүүллэһэр мунньаҕар кытынна. Мунньахха Арассыыйа өттүттэн сенатордар, Дума дьокутааттара, министиэристибэлэр салайааччылара, Арассыыйа Наукаларын академията, оттон Саха сириттэн Александр Жирков, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Түмэн дьокутааттара Афанасий Владимиров, Антонина Григорьева, миниистирдэр Гаврил Кириллин, Афанасий Ноев, тылы харыстаһыыга үлэлиир уопсастыбаннай тэрилтэлэр салайааччылара кытыннылар.
Мунньахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан Александр Жирков тыл эттэ. Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ саҥа сокуон барыла билигин үлэлии турар сокуоҥҥа туох да эбиини киллэрбэтэҕин, төттөрүтүн, олохтоох норуоттар тылларын харыстааһыны, мэктиэлээһини мөлтөтөр гына оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. «Ситэ толкуйдамматах, ситэтэ суох, Арассыыйа норуоттарын тыллара тэҥ бырааптаах буолууларын уонна көҥүл сайдыыларын хайдах мэктиэлиирэ ыйыллыбатах сокуон барыла биһигини улаханнык дьиксиннэрэр, – диэтэ Александр Жирков. – Өскөтүн уларытыллыбакка ылыныллар түгэнигэр, саҥа сокуон кэлэр сылларга Арассыыйаҕа олохтоох омуктар тылларын тэҥ бырааптарын уонна көҥүл сайдалларын сатаан мэктиэлиир уонна онуоха олоҕуран элбэх омуктаах Арассыыйа норуоттарын икки ардыгар тэҥ сыһыаны олохсутарга ананар соругун кыайан толоруо суоҕа. Билиҥҥи барылга ити көстүбэт».
Салгыы Александр Николаевич федеральнай сокуон барылын дьүүллэһиигэ болдьоммут кэми уһатарга, сокуон барылын сиһилии ырытан, көстөн турар итэҕэстэри туоратан баран хат көрөргө этии киллэрдэ. Дьүүллэһии түмүгүнэн ити этии өйөммүт курдук буолла да, түмүк быһаарыы хайдах буолара биллибэт.
Сокуон барылын оҥорооччулар «Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан» сокуон барылын хайыы үйэҕэ 50-тан тахса субъект, ону таһынан Арассыыйа сорох министиэристибэлэрэ өйөөтүлэр диэн иһитиннэрдилэр. Ол гынан баран кулун тутар 11 күнүгэр буолбут дьүүллэһиигэ хас да сенатор, Судаарыстыбаннай Дума дьокутааттара (Саха сириттэн биир да дьокутааппыт кыттыбата), Арассыыйа хас да министиэристибэтин салайааччылара, Арассыыйа Наукаларын академиятын салалтата, субъектартан Татарстан уонна Саха сирэ сокуон билиҥҥи барылыгар үгүс уларытыылары туруорустулар. Ол аахсыллыах тустаах.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр олохтоох норуоттарга, омугуттан тутулуга суох, бу сокуон улахан дьайыылаах буолара туох да саарбаҕа суох. Онон, өрөспүүбүлүкэ салалтата туруорсуутун үгүс научнай, уопсастыбаннай тэрилтэлэр, тыл эйгэтин үлэһиттэрэ, төрөөбүт тылы туруорсааччылар бөлөхтөрө өйүүллэрин биллэрдилэр. Суруйуубут түмүгэр итинник этиилэртэн сорохторун кылгатан бэчээттиибит. Хаһыат «Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан» сокуону дьүүллэһии, ылыныы хайдах барарын ааҕааччыларыгар тиэрдэн иһиэҕэ.
Иван Шамаев, «Саха Конгреһа» уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта:
«Билигин үлэлии турар 1991 с. ылыныллыбыт сокуон туох да улахан дьиэгэ суох. Онон, Александр Жирков этэрин курдук, саҥа сокуон барыла Арассыыйа норуоттарын тылларын тэҥҥэ сайыннарарга туох да саҥаны киллэрбэтин быһыытынан, маннык баарынан ылынылыннаҕына даҕаны туһатынааҕар хоромньута ордук буолуоҕа».
Вилюяна Никитина, «Ийэ тыл кэскилэ» Өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын салайааччыта:
«Арассыыйа омуктарын дьылҕаларыгар олус суолталаах тыл туһунан сокуон саҥа барылын биһиги, тыл актыбыыстара, долгуйа ылынныбыт. Хата, Ил Түмэнтэн Александр Жирков түгэни куоттарбакка, өрөспүүбүлүкэ салалтатын, уопсастыбанньыктарын санаатын түмэн, Арассыыйа улахан мунньаҕар тиэрдэр кыаҕы булан, үлэни ыыппыта улахан хардыы буолла. Бу мунньахха 2 регион тыл эттэ: татаардар уонна сахалар. Онон салгыы үтүө түмүктээх үлэ барыа диэн эрэллээхпит».
Алла Ноговицына, «Саха тыла 400» түмсүү кыттыылааҕа:
«Хомойуох иһин, сокуон барыла, билиҥҥи туругунан, ситэтэ суох – баар сокуон сорох нуормалара киирбэтэхтэр, Арассыыйа омуктарын тылларын туттар эйгэлэрэ чопчу суруллубатахтар, сокуон барылын оҥорооччулар атын сокуоҥҥа сигэнэр ньыманы туһаммыттар, 150-ча омук дьылҕатын быһаарар сокуон итинник суруллара табыллыбат. Арассыыйа омуктарын тылларын туһунан саҥа сокуон барылыгар билиҥҥи сокуон өр кэм үлэлээн кэлбит, олоххо киирбит нуормалара хаалыахтаахтар».
Евгения Михайлова, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Бэрэсидьиэнэ:
«Сокуон барыла Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В. В. Путин бу сокуону оҥорор туһунан сорудаҕар сөп түбэспэт өрүттэрдээх. Уопсайынан, сокуон барылын оҥорооччулары уларытан, сокуону оҥоро үөрүйэх бырабыыталыстыба уонна дойду сокуону оҥорор уорганнарыгар итэҕэйиэххэ».
Ил Түмэн пресс-сулууспата