Итинник төбөлөөх матырыйаал ордук кэргэнниилэргэ барсааччы даҕаны, бүгүҥҥү дьоруойдарбар атыны тобулбатым. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр – оччоттон тутуспутунан сылдьар дьүөгэлиилэр. Хаһан эрэ Кэптэнигэ билсэн, Арассыыйа улахан куоратыгар – Санкт-Петербурга – эдэр саастарыгар кэлэн, олохсуйан олороллор. Хаһан да дойдуларыттан арахпатах курдук, сахалыы куттарын, тылларын сүтэрбэккэ сылдьаллара үөрдэр. Вера Окорокова уонна Матрена Сивцева олохторун суолун кытта билсиэҕиҥ.
Оҕо саас олуга
Вера Васильевна Өспөххө 11 оҕолоох Василий Федорович, Евдокия Семеновна Константиновтар дьиэ кэргэннэригэр төрдүс оҕонон төрөөбүт. Ийэтэ уһуйааҥҥа ньээньэлиирэ, аҕата булчута үһү. Хомойуох иһин, уһун үйэлэммэтэхтэр. Кыыс сэттис кылааска Кэптэнигэ успуорт оскуолаҕа киирбит. Сүүрүк, мээчиккэ үчүгэй эбит. Оттон Матрена Васильевна Уһун Күөлгэ аҕыс оҕолоох Сивцевтэргэ бастакы оҕонон төрөөбүт. Ийэтэ Клара Иннокентьевна Макарова ыанньыксыттаабыт, ньээньэлээбит, аҕата Василий Дмитриевич Сивцев сопхуоска, пиэрмэҕэ араас үлэлэргэ үлэлээбит. Оҕолору иитиигэ эһэлэрэ Иннокентий Иванович, эбэлэрэ Матрена Даниловна улахан оруоллаахтар. Кыыс эбэтин хоонньугар улааппыт. Уһун Күөл оскуолата ситэтэ суох буолан, бэһис кылааска Кэптэнигэ тиийбит. Бэйэтин актыбыыс быһыытынан көрдөрбүт.
Дьүөгэлиилэр Кэптэни интэринээтин, учууталларын истиҥник ахталлар. Оҕо элбэҕэ. Хос аайы уончалыы оҕо олороро, кылаас аайы 20-чэлии оҕо үөрэнэрэ. Иккиэн биир кылааска түбэһэн үөрэммиттэр. Оччотооҕу оҕолор бары суулаһан сылдьаллара, биир тэҥ эйэлээхтэрэ. Учууталлар хас биирдии оҕону кытта иҥэн-тоҥон үлэлэһэллэрин, ис сүрэхтэн кыһаллалларын бэлиэтииллэр. Сэрии бэтэрээнэ Прокопий Алексеевич Самсонов диэн иитээччилэрин махтана ахталлар. Оччолорго интэринээт хас биирдии оҕотугар бырааһынньыктааҕы былааччыйатыгар тиийэ таҥас-сап бэриллэрэ, ас-үөл дэлэйэ. Сойуус кэмин ыҥырыытынан оскуола кэнниттэн ыччаттар производствоҕа бараллара. Онон кыргыттар бииргэ үөрэммит кыыстарын батыһан, Таатта Чычымаҕар “Коммунизм” сопхуоска ыанньыксыттаабыттар.
Биир күн Матренаны “Кыһыл муннукка” ыҥыран, үчүгэй үлэтин иһин Москуба, Ленинград куораттарынан күүлэйдии барарга путевка бэриллэрин эппиттэр. Онуоха чобуо кыыс дьүөгэтин Вераны эмиэ илдьэ барарга туруорсубут. Барсыахтаах бөлөхтөрүгэр хотуттан эбии ыччаттар кэлиэхтээхтэрэ, сөмөлүөт сатаан көппөккө, айаннара табыллыбатах. Бука, ол туолбатах баҕа санаалара суураллыбакка, оччолорго да соҕуруу үөрэнэр ыччаттар кэпсээннэригэр угуйуллан, кыргыттар киин куоракка тиийэр дьылҕалара түстэннэҕэ.
Улахан олох суола
Дуогабардаах икки сылларын толору үлэлээбиттэрин кэннэ идэни талыы соруга турбут. Вера биир кыыстыын Ленинградка тутуу училищетыгар сайаапка ыыппыт. Оччолорго Москубаҕа 1980 сыллааҕы Олимпиада буоларынан, тутуу бөҕөтө ыытыллыахтааҕа. Онтон ыҥырыылара кэлбитин кэннэ анараа кыыһа санаата уларыйан, Вера соҕотоҕун көппүт. Дьиҥэр, реставраторга баҕарбытын, миэстэҕэ тиксибэккэ, штукатур-маляр үөрэҕэр киирэн, уопсайга олохсуйбут уонна тута дьүөгэтин Мотяны ыҥырбыт. Онон кинини батыһан, Мотя сэтинньи ыйга баҕалаах куоратыгар үктэммит. Үөрэххэ туттарсыы бүппүт кэмэ буолан, улахан каменщикка көмөлөһөөччүнэн ананан, тута уопсай дьиэнэн хааччыллыбыт. Салгыы иккис разрядтаах каменщикка үүммүт. Кыргыттар ити идэлэринэн салгыы үлэлээн, улахан эбийиэктэри тутуспуттар.
Оччотооҕу көхтөөх ыччат долгунугар уйдаран, дьүөгэлиилэр бэрт сэргэхтик сылдьыбыттар. Үлэттэн иллэҥ кэмҥэ киинэҕэ, түмэлгэ, тыйаатырга, кэнсиэргэ, үҥкүүгэ сылдьан, куорат кэрэ-бэлиэ миэстэлэринэн, чугастааҕы куораттарынан дьаарбайан, параакка кыттан, эдэр саас кэрэтин ситэри билбиттэр. Сахалар хас бырааһынньык аайы Казанскай собуор иннигэр оһуохайдыыллара, куорат киин Невскэй проспегынан парааттаан хаамаллара. Оччотооҕу сойуус куораттарыттан саха ыччата тоҕуоруһа мустара.
Дойду ахтылҕана хаһан да сүппэт. Уутуйан олохсуйбут саха дьоно ырааҕынан ыырданары, атын сиргэ олохсуйары омнуолууллар. Дьүөгэлиилэр улахан куоракка олороллорун тухары чугас дьонноро, биир дойдулаахтара дьиэлэригэр төннөрө, чугаһата сатыылларын, арыт көрдөһөллөрүн күн бүгүнүгэр диэри истэн аҕай кэллэхтэрэ. Онуоха оччолорго сурук тохтоло суох кэлэрэ, кэлин бассаабынан көрө-билэ олороллоро, сыл аайы кэриэтэ ахтылҕаннаах дойдуларыгар баран кэлэллэрэ санааларын бөҕөргөтөр. Арай эһэтэ, оччолорго бэлиитикэни сэҥээрэр кырдьаҕас, чуолаан Ленинградка барар табыгастааҕын туһунан этэрин Матрена кэлин эрэ өйдөөбүтэ.
Тус дьылҕа салаллыыта
Аартыгы Вера Васильевна арыйбыт. Ленинградка муора үөрэҕэр үөрэнэр, Мэҥэ Хаҥалас Суолатыттан төрүттээх Николай Окороковка кэргэн тахсан, утуу-субуу кыыстаах уол оҕоломмуттар. Николай Федосеевич оҕо эрдэҕиттэн ымыы гыммыт идэтин баһылаан, улуу байҕалга чугаһаан, ити эргин олохсуйар санаалааҕа. Балтийскай флокка 30-ча сыл инженер-мэхээньигинэн үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсыбыта. Онон хара ааныттан Ленинград ыала буолбуттара. Билигин үс сиэн эбэлээх эһэтэ буолан олороллор. Оттон Матрена Васильевна биир уол оҕолонон, ийэ дьолун билбитэ.
Сойуус кэмин ыччаттара буолан, дьүөгэлиилэр иккиэн олорор дьиэнэн тутайбатахтара, дьиэттэн дьиэҕэ көһөр эрэйи билбэтэхтэрэ. Этиллибитин курдук, тутуу үлэһиттэрэ тута уопсай дьиэҕэ хоско тиксибиттэрэ. Онтон оччолорго ыалга кыбартыыра ананарынан, Окороковтар үс хостоох дьиэни ылбыттара. Оттон Матрена Васильевна куорат уочаратыгар туран, ордерынан эмиэ кыбартыыраҕа тиксибитэ.
Улахан куорат тургутуута да улахан
Олох мэлдьи көнөтүк устубат. 90-с дьалхааннаах сылларга улахан куорат охсуута улахана. Саха сиригэр тэҥнээтэххэ, хамнас оччоттон кыра. Ыһыллыы кэмигэр тутуу үлэтэ бытааран, дьүөгэлиилэр үлэлиир тэрилтэлэрэ сабыллыбыттара. Ол кэмҥэ быстах-остох үлэлэргэ сылдьыбыттара. Вера Васильевна салгыы киинэ эйгэтигэр тиийбитэ. Кэммиэрчэскэй бырайыакка малярынан киирэн, айар үлэ түбүгэр түспүтэ. Аан бастаан “Преступление и наказание” киинэ аангылыйалыы барыйааныгар үлэлэспитэ. “Онуоха диэри малярдыы сылдьыбыт киһиэхэ айар-тутар үлэ уустук хайысха этэ. Киинэ уһуллар былаһааккатыгар хонор да түгэммит баара. Аатыгар да этиллэринии, ыарахан хартыына тыына да ыарахана. Ол да буоллар, саха туппутун ыһыктыбатынан, үлэбин тиһэҕэр тиэрдэбин”, – диэн кини ахтар.
Дьон бары ханна туох үлэ баарынан тарҕаспыт кэмнэригэр Матрена Васильевна эмиэ үлэтэ суох хаалбыта. Эбэ, эһэ диэн суох. Кыракый уолчаанын дьиэтигэр соҕотох хаалларан, чугаһынан эбийиэктэргэ булбут үлэтигэр сүүрүүнэн баран кэлэрэ. Төһө да ыарахан буоллар, хайалара да туруммут суолларыттан туораабатахтара.
Саханы ааттаппыт көлүөнэ бэрэстэбиитэллэрэ
70-с сылларга көрдөрөр-иһитиннэрэр үлэ көрүҥэ аҕыйаҕар, бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэ суоҕар биһиги тымныы дойдубут туһунан чахчыны тиэрдээччилэр, күн бүгүн Арассыыйа күөнүгэр болҕомтону ыларбытыгар оччотооҕу саха ыччата тус холобурунан үлэлэспитэ. Уус Алдан кыргыттара билиҥҥи аарыма Санкт-Петербург килэйбит-халайбыт, киэн туттар тутууларыгар туруулаһан үлэлээбиттэрэ. Матрена Васильевна Кировскай собуоту, Биэнсийэ киинин, үтүмэн үгүс административнай, олорор дьиэни, балыыһаны, училищены, оскуоланы, уһуйааны, гарааһы, о.д.а. тутуспута. Вера Николаевна кэлиҥҥи үлэтэ – билигин улахан экраҥҥа көстөр “Огниво” киинэ. Урукку өттүгэр “”Ленинград. Блокада”, “Эверест”, “Бункер”, “Брестская крепость”, “Гарпостум”, “Жизнь и судьба”, “Василиса Кожина”, “Крик Совы”, “Сталинград”, “Левиафан”, “Тихий Дон” (саҥа версия), “Этерна”, “Конек-Горбунок”, “Пророк история” диэн Арассыыйа кассовай киинэлэрин декорацияларыгар үлэлэспит маастар. Кини билигин даҕаны декорацияҕа бутафордуур.
Оттон Матрена Васильевна Санкт-Петербургдааҕы Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр техүлэһитинэн үлэлиир. Петербург сахаларын түмэр тэрилтэ биир тутаах үлэһитэ.
Төрөөбүт тыын суураллыбат
“Соһуччу уһугуннардахха даҕаны сахалыы саҥа аллайбытынан уһуктар сахаларбыт. Сахабыт сирэ үүнэриттэн-сайдарыттан үөрэбит. Арай суолбут тупсубатыттан, тыа хаһаайыстыбата эстэр суолга киирбититтэн сонньуйабыт. Тас дуйга охтубакка, ис култуураны сайыннарыыга үлэ күүһүрэрэ буоллар. Саха уратыта онно сытар буоллаҕа. Бороҕоммут киһи соһуйар гына тупсубута көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх. Успуорт оонньууларын аһыллыытыттан үөрбүппүт билигин даҕаны ааһа илик”, – дэһэллэр дьүөгэлиилэр. Вералаах Матрена биир дойдулаахтарыгар доруобуйаны, туруктаах, баай-талым олоҕу, ойуурдаах куобах охтубатыныы, түмсүүнү, тирэҕи баҕараллар, салаллан иһэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлэрин тиэрдэллэр.
Уйаара КУСТУК