Нэһилиэктэр сэргэх уоттара

Норуодунай кэлэктииптэр нэһилиэк, улуус култуурунай сайдыытыгар улахан оруоллаахтар. Кинилэр буолаллар нэһилиэнньэ бары араҥатын хабан, олоҕу киэргэтээччилэр, сыаналаммат култуурунай үгэһи – ырыаны-үҥкүүнү илдьэ сылдьааччылар, кэрэни-сырдыгы тарҕа­тааччылар, нэһилиэктэрин социальнай-култуурунай таһымын, сайдыытын көрдөрөөччүлэр.

Улууспутугар тоҕус норуодунай кэлэктиип баар. Аан маҥ­най 1966 сыллаахха «но­руодунай кэлэк­тиип» аатын Найахытааҕы үҥкүү-хор кэлэктиибэ ылбыта.

2017 сыллаахха норуодунай кэлэктииптэр үлэлэрин өйүүр, материальнай-техническэй базаларын хаҥатар, кинилэри салгыы сайыннарар сыаллаах олох­тоох салайыныы улуус култууратын сайыннарар бырагырааматыгар «норуодунай кэлэктииптэри өйүүр» бырагыраама киирбитэ.

Бу күннэргэ улууспутугар алта кэлэктиип норуодунай аатын көмүскээтэ. СӨ култуура министиэ­ристибэтин бирикээһинэн, түөрт сыл буола-буола кэлэктииптэр норуодунай ааттарын көмүскүүллэр. Онон улууспутугар “Култуура – сайдыыбыт чыпчаала, норуоппут үйэлээх үгэһэ” диэн норуодунай кэлэк­тииптэр күннэрэ ыытылыннылар.

Уус Алдан улууһун норуодунай кэлэктииптэрэ:
1. Мүрү нэһилиэгэ – «Кэнчээри» Россия үтүөлээх, оҕо образцовай кэлэктиибэ. Төрүттээчии, салайааччы – РФ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Василий Степанович Парников, балетмейстер – СӨ култууратын туйгуна Ульяна Пет­ровна Ноговицына.
2. Мүрү нэһилиэгэ – Бороҕон­нооҕу норуодунай үҥкүү-хор кэлэктиибэ, хормейстер – Айталы Анатольевна Слепцова, балетмейстер – Ольга Семеновна Пет­рова.
3. Найахы нэһилиэгэ – С.Г. Васильев аатынан норуодунай үҥкүү-хор кэлэктиибэ. Хормейстер Афанасий Васильевич Новоприезжай, балетмейстер – Нарыйа Ньургуновна Миронова.
4. Түүлээх нэһилиэгэ – «Аргыс» эр дьон ырыа ансаамбыла, сала­йааччы – Станислав Семенович Иванов.
5. Байаҕантай нэһилиэгэ – Тандатааҕы «Дьиэрэй» норуодунай эр дьон ырыа ансаамбыла. Салайаач­чы – СӨ култууратын туйгуна Ми­хаил Михайлович ­Неустроев, ак­компаниатор – Владислав Константинович Кривошапкин.
6. I Хоро нэһилиэгэ – Чараҥ­нааҕы «Чараҥ» вокальнай-инструментальнай айымньы студията – СӨ култууратын туйгуна Гаврил Николаевич Свинобоев.
7. Суотту нэһилиэгэ – Суотту­тааҕы В.П. Свинобоев аатынан норуодунай тыйаатыр, режиссер – Елизавета Валерьевна Портнягина, художественнай сала­йааччы – Надежда Гаврильевна Федорова, худуоһунньук – Алексей Алексеевич Портнягин.
8. Бээрийэ нэһилиэгэ – «Кэс­кил» тыаһы-ууһу уһулар устуудьуйа, салайааччы – СӨ култууратын туйгуна Михаил Иванович Васильев.
9. Бороҕон нэһилиэгэ – Тумуллааҕы «Айыллан» норуодунай ты­йаатыр, салайааччы – Андрей Алексеевич Макаров.

«Дьиэрэй» эр дьон ырыа ансаамбыла

1982 сыллаахха Танда оскуо­латын кэлэктиибэ оччолорго нэһилиэккэ култуурунай эйгэни үөскэтиигэ биир хамсатар, көҕүлүүр күүс этэ. Оскуола учууталлара Егор Васильев уонна физкультура учуутала Анатолий Заболоцкай, соп­хуос тутааччыта Василий Бурнашев биир санаа­лаахтарын түмэн, ан­саамбыл бу сыл аан маҥнай сыанаҕа тахсыбыта.

Онтон ыла нэһилиэккэ, оро­йуоҥ­ҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ сахалыы ырыаны киэҥ эйгэҕэ таһаарыыга, нэһилиэнньэни түмүүгэ “дьиэрэйдэр” тугунан да кэмнэммэт сүҥкэн өҥөлөөхтөр. Быйыл ансаамбыл ыллаан-туойан кэлбитэ 41-с сыла, “Народнай коллектив” ааты ылбыттара 30 сылын туолла.

Үйэҕэ дэҥҥэ көстөн ааһар дьикти кэрэ, күүстээх куолас­таах солистар Василий Бурнашев, Семен Поисеев, Аркадий Самсонов, Анатолий Заболоцкай, ансаам­был ырыаларын доҕуһуоллуур, куоласка арааран үөрэтэр Константин Кривошапкин, кини кэнниттэн Алексей Бысыин кэлэктииби үр­дүк таһымҥа таһаарбыттара. Бу сыллар тухары кэлэктиип олоҕор араас барыта ­буолбута, үчүгэй куо­ластаах ырыаһыттар, бая­нис­тар олохтон туорааннар, тү­һүүлээх-тахсыылаах кэм­нэр да ­бааллара. 2009 сылтан ансаамбылы иккис тыыннаабыт киһинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, Мүрү Күөрэгэйэ Клавдия Мурукова буолар. 2017 сылтан “Дьиэрэй” норуодунай кэлэктииби СӨ културатын туйгуна Михаил Неустроев, концертмейстерынан Владислав Кривошапкин салайан үлэлэтэ сылдьаллар. Кэлэк­тиипкэ нэһилиэк бары араҥатыттан, уопсайа 15 эр бэрдэ ыллыы-туойа кэрэни-сырдыгы тарҕата сылдьар.

Бу ый 9-с күнүгэр «Дьиэрэй» эр дьон норуодунай ырыа кэлэктии­бэ норуодунай аатын көмүскээн, улууспут киинигэр “Танда – геройдар түөлбэлэрэ” диэн айар киэһэтэ дьон-сэргэ сэҥээриитин ылыан ылла. Түөрт дьоруой­даах Танда бөһүөлэгэ киирии билиэтинэн бэйэ бородууксуйатын, 50 тыһыынча солкуобайы уу харчы­нан уонна сүрүн бириискэ убаһаны оонньотон көрөөччүлэрин илии тутуурдаах, өттүк хара­лаах ыытта.

Найахы народнай хора

САССР кул­тууратын үтүө­лээх үлэһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята уор­дьан кавалера С.Г. Васильев саха норуотун борос­туой холкуостаах ычча­тын хоровой ус­куустуба абы­­лаҥар уһу­йан, про­фессио­нальнай таһымҥа тиийэ үүннэрэн, аан бастаан Россия, Союз түһүлгэтигэр тахсыбыт На­йахы хора быйыл тэриллибитэ 60 сылын туолла.

Найахы нэһилиэгин үйэлээх үтүө үгэһин иҥэринэн, ырыаһыт ымыылаах сиртэн силис-мутук тардынан үрдүккэ таласпыт, айар үлэлэринэн норуокка биһирэммит култуура үтүөлээх үлэһиттэрэ үүммүттэрэ: Илья Артамонов, Семен Васильев, Евдокия Ефимова, Василий Фомин, Светлана Гоголева, Василий Парников, Мария Сивцева, Семен Хон, Светлана Ильина, На­дежда Ушницкая, Александр Ушницкай.

Россияҕа тиийэ биллибит На­йахы хора үүнэн-сайдан тахсарыгар Балык­таах бөһүөлэгин олохтоохторун өйөбүллэрэ, истиҥ кыһамньылара тирэх буолбуттара. Ырыаҕа кутун туттарбыт, айыл­ҕаттан айдарыылаах ырыаһыт, Найахы кулуубун уус-уран сала­йааччытынан үлэ­лээбит Анна Румянцева 20-чэ киһилээх хору икки куоласка арааран ыллаппыта. Бу хор Найахы норуодунай хора тэриллэригэр олук буолбута.

1963 сыллаахха Найахы нэһилиэгин олохтоохторун дириҥ убаастабылларын ылбыт кулууп дириэктэрэ Илья Артамонов Бороҕонтон анал үөрэҕэ суох гынан баран, айымньылаахтык үлэлии сылдьар Семен Васильевы кэпсэтэн, саха омугар оччолорго тар­ҕамматах, сорохторго олох да өй­дөм­мөт хоровой ускуустубаны сайыннарар, ырааҕы өтө көрөр, кэскиллээх былааннаах Найахыга аҕалан үлэлэппитэ. Самнайбыт, кырыыһата да суох кулууп дьиэтигэр эрчиллэн П.И. Чайковскай, Кремль дыбарыастарыгар тиийэ найахылар олоҕу туойар, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһар чуор куоластара ньиргийэ көппүтэ. С.Г. Васильев хормейстер, дирижер, тэрийээччи быһыытынан маас­тарыстыбата, билиитэ-көрүүтэ күнтэн күн үүнэн-сайдан силигилээн барбыта. 1964 сыллаахха тыа сирин уус-уран самодеятельноһын өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүүлэригэр найахылар ситиһии­лээхтик кыттан лауреат үрдүк аатын ылбыттара. 1965 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ ыччатын фес­тивалыгар найахылар өссө төгүл кыайан, Саха сирин үрдүнэн хоровой кэлэктииптэргэ баһылыыр-көҕүлүүр миэстэни бигэтик ылбыттара. Саха АССР култууратын министиэристибэтин уонна Саха АССР культуратын үлэһиттэрин профсоюзтарын уобаластааҕы хамыыһыйатын быһаарыыларынан найахыларга «Үҥкүү-хоровой коллектив», оттон кулуупка «Туйгун үлэлээх кулууп» ааттара иҥэриллибитэ.

Хоровой кэлэктиип ситиһиилэринэн кынаттанан, норуот бүттүүнүн көмөтүнэн саҥа кулууп дьиэтэ тутуллубута. 1967 сыл. Улуу Октябрьскай социалистическай революция үйэ аҥаардаах үбүлүө­йүн бэлиэтииргэ анаммыт үлэлээн ­иитиллээччилэр Бүтүн Россиятаа­ҕы фестивалларын бастакы турдарын ситиһиилээхтик ааһан, Саха сирин Балыктаах бөһүөлэгин борос­туой холкуостаах ыччатын куо­лаһа аан бастаан Россия түһүлгэтигэр, Иркутскай куоракка киэҥ нэлэмэн Сибиир уонунан омуктарын куолаһыгар холбоспута. Найахы үлэһит уолаттара саха ыччатын самодеятельнай вокальнай ускуустубатын ситиһиилээхтик көрдөрөн көмүскээн, Россия лау­реатын үрдүк аатын ылан кэл­биттэрэ.

Ити курдук айа-тута үлэлээн, Найахы норуодунай хора биир­тэн биир кыайыылары ситиспитэ, Россия куораттарыгар, Саха сирин араас муннуктарыгар тиийэ айаннаан ыллаан-туо­йан хор курдук уустук көрүҥҥэ Саха­быт сирин ааттаппыта, улуус­­путун суон сураҕыр­дыбыта. Кинилэр эһиил норуодунай ааттарын көмүскүөхтэрэ.

Тумуллааҕы “Айыллан” норуот тыйаатыра

Тумуллааҕы “Түмсүү” сынньа­лаҥ киин иһинэн үлэлиир «Айыл­лан» норуодунай драмкэлэктиип ситимин быспакка үлэ­лиир. Драмкэлэктииби анал режиссер үөрэхтээх Андрей Макаров салайар. Араас сылларга салайааччынан, режиссерунан И.Ф. Алексеев, Е.А. Черкашин, М.М. Аржаков, А.П. Алексеева, А.С. Сокольникова, М.М. Сер­геев, СӨ култууратын туйгуна П.Е. Черкашин нэһилиэк дьонун-сэргэтин түмэн, үгүс сыраларын ууран туран үлэлээбиттэрэ, үлэлии сылдьаллар.

2005с. Иннокентий Попов суруйуутугар «Олох талкыта» комедияны туруорбуттара. Бу кэмтэн ыла автор И.Попову кытта ыкса сибээстэһэн үлэлээн, кини айым­ньыларынан республикаҕа, улуус­ка араас көрүүлэргэ, фестивалларга кыттан кыайыылаах үрдүк аатын ылары ситиспиттэрэ.

Улуус «Бороҕон» телестудиятын кытта (реж.Е.Бочкарева) биир санаанан үлэлээн, Кыайыы 60 сылыгар анаан улууска бастакы «Сир ийэ билбэтин» диэн уус-уран кии­нэни устубуттара. Бу киинэ улуус, республика дьонун-сэргэтин улахан биһирэбилин ылбыта. НВК «Саха» тэрийбит «Салют Победа» республикатааҕы фестивальга лауреат үрдүк аатын ылбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ «Киин» кинотеатр ыыппыт «Якутское кино» фестивальга бастакылар ааттарыгар ааттаммыта, кинофестивальга 120 киинэ кыттыбытыттан 1-кы миэстэни ылбыта. Мантан кынаттанан салгыы үлэлээн, 2008 с. ыччаты иитэр-үөрэтэр сыаллаах «Иччилээх кулууп», 2010 с. Кыайыы 65 с. анаан «Кыраммыт кырдьык», эмиэ бу сылга ГУ «Арктика» көҕүлээһининэн «Иччи­лээх кулууп-2», 2013с. социаль­най суолта­лаах «Соргулаах су­рук» киинэлэри устан көрөөччү дьүүлүгэр таһаарбыттара. 2015с. Сэһэн Аржаков үбүлүөйүгэр анаан, историяҕа олоҕуран, Санкт-Петербург куоратынан, Охотскайынан, нэһилиэккэ олорбут сирдэринэн уһуллубут «Сүдү киһиэхэ сүгүрү­йүү» документальнай киинэ премьерата буолбута. 2013 с. сыралаах, өр сыллаах үлэ түмүгүнэн «Айыллан» драмкэлэктиипкэ «Народнай кэлэктиип» үрдүк аата иҥэрилли­битэ. Сылын аайы репертуары хаҥатан саҥаттан-саҥа испэктээги көрөөччү дьүүлүгэр таһаараллар. Репер­туарга саха суруйааччыларын айым­ньыларынан улахан туруорууларынан С.Ефремов “Хобороос хоһооно”, Д.Наумов “Оҕус­тар забастовкалара”, И.Гоголев “Наара суох”, Надежда Аржакова – Иванова суруйуутугар “Сибэккилээх кырдалым”, В.А. Протодьяконов – Кулантай үбүлүөйүгэр “Муот киһи”, И.А.Халдеев аатынан республикатааҕы хапсаҕай турнирыгар Е.Неймохов “Хапсыһыы” драманы, улуу дьоммут үбүлүөйдээх сылларынан 2015 сылга Сэһэн Ардьакыапка аналлаах «Сэһэн олоҕо» испэктээги, 2016 сыллаахха В.Никифоров – Күлүмнүүр 150 сылынан В.Харысхал “Бастыҥ хатыыта” драманы туруорбуттара.

Кэнники сылларга драмкэлэк­тиип нуучча суруйааччыларын айымньытын оонньуурга холо­нор. Быйылгы сылга народнай аатын көмүскүүр күннэригэр Н. Гоголь “Кэргэн кэпсэтии” коме­диятын толорон куораттан кэлбит хамыыһыйа иннигэр, үрдүк сыанаҕа ситиһиилээхтик көмүскээтилэр.

Мария Аргунова