Быйыл 2025 сылга тохсунньу 9 күнүгэр Саха АССР Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ Уус Алдан оройуонун тэрийэр туһунан уурааҕа тахсыбыта 95 сылын туолла. Онон үбүлүөйдээх сылга олох бары таһымыгар: үлэҕэ, үөрэххэ, үүнүүгэ-сайдыыга үрдүк кирбиилэри ситиһэргэ дьулуһуохтара. Оройуон тэриллибит бастакы сылларыттан Уус Алдан дьоно-сэргэтэ олохтообут үтүө үгэстэрэ оннук этэ – мэлдьи инники, мэлдьи бастыҥнар инники кирбиилэригэр тахсар үрдүкү сыал-сорук тула ыга түмсүү. Оннук этэ. Оннук буолуо да турдаҕа.
Ону аҕыйах тылынан бигэргэттэххэ, оройуон саҥа тэриллибит 30-c сылларыгар колхознай тутул саҥардыы оннун-олоҕун булан эрдэҕинэ уус алданнар Саха сиригэр бастакынан Бочуот Бэлиэтэ уордьаннаах икки бастыҥ дьоннонон, «Үлэ Геройа» грамоталаах киһилэнэн аар-саарга аатырбыттара. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 10-нан албан аатырбыт буойуннарыттан икки Герой үрдүк аатынан бэлиэтэммиттэрэ. Олоҕу чөлүгэр түһэрии сылларыгар уонна 70-c, 80-c сылларга икки Социалистическай Үлэ Геройа, икки Үлэ Албан Аата уордьан толору кавалера үүнэн тахсыбыттара элбэҕи этэр. Үтүө утум салҕанан 2014 сыллаахха үлэ үөскэппит Маяга М.Н. Готовцев Саха сиригэр, Уһук Илин уокуругар эрэ буолбакка, Бүтүн Россия аграрнай секторын сүөһү иитиитигэр салаатын үлэһиттэриттэн бастакынан Россия Үлэҕэ Геройа үрдүк аакка, чиэскэ-бочуокка тиксиитэ ааспыт сылларга үлэлээн-хамсаан Уус Алданы ааттаппыт удьуор харылы үлэһитэ, Герой дьон утумнара саҥа үйэҕэ салҕанар чаҕылхай туоһута буолбат дуо?! Кыларыйар кырдьык кыайан, уоттаах сэрии сылларыгар кыргыһыы толоонугар көрдөрбүт хорсун быһыыта сыаналанан буойун М.М. Стрекаловскай саҥардыллыбыт Россия Геройун үрдүк аатын саха дьонуттан бастакынан ылыыта, онтон анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕа, аатырбыт-сураҕырбыт «Алеша» тааҥка экипаһын чилиэнэ Алексей Неустроев эмиэ Россия Геройа буолуута – биһиги Россия үс Геройдаах уус алданнарбыт диэн дорҕоонноохтук киэн туттар бырааппыт, чиэспит. Үлэҕэ эрэ буолуо дуо, биһиги дьоммут-сэргэбит айар коллективтарбыт олох бары эйгэтигэр: үөрэххэ, култуураҕа, спорка аан дойду, Союз, Россия таһымнарыгар үрдүк ситиһиилэрин ааҕан сиппэккин. Ол барыта быйылгы үбүлүөйдээх сылынан саҥалыы тыыны ылынан, XXI үйэҕэ үүнэр сүһүөх ыччаты ааспыт олох үтүө үгэстэрин үйэтитиигэ, төрөөбүт дойдуга итии тапталы иҥэриигэ, бэриниилээх буолуу өйүгэр-санаатыгар иитиигэ бигэ тирэх, үрдүк үктэл буолуоҕа.
Саха сиригэр оройуоннааһын историятыттан
Саха сиригэр автономнай республика статуһа бэриллэн, саха норуотун историятыгар аан бастаан государственность олохтоммута. Урукку улуус оннугар саҥа административнай-территориальнай структураны – оройуоннары – тэрийии соруга турбута. Ол иһин 1922 сылтан республика үрдүкү салайар органа Киин Ситэриилээх Кэмитиэт сессияларыгар 1930 сылга диэри хаста да төхтүрүйэн тура сылдьыбыта. Дьиҥэр, киин Россияҕа урукку уобаластар, уезтар истэригэр киирэр волостар оннуларыгар оройуоннар революция кыайыытын кэннэ тута кэриэтэ тэриллибиттэригэр гражданскай сэрии күүдэпчилэммит 1918-1919 c.c. «Райком закрыт, все ушли на фронт» диэн биллэриилэр кэрэһэлииллэр. Бэйэбитигэр сыһыарын холобурдаатахха, 1920 сыллаахха Сибревком дьаһалынан Саха сирэ Иркутскай уобалаһыгар оройуон эрэ буола сылдьыбыттаах. Ол иэдээннээх дьаһал национальнай интеллигенция сэбиэскэй былааһы итэҕэйбэт буолуутугар «уокка арыыны куппута» уонна гражданскай сэриини төлө таппыта. Тыа сирин улуустарын таһымыгар оройуоннары тэрийии гражданскай сэрии 1927-1928 cc. диэри күөдьүйэн тахсан испит өрө туруулар уодьугуннаммыттарын кэннэ 1929 сыллаахха сир реформата, култуурунай революция, үөрэхтээһин, холбоһуктааһын бастакы дьаһалларын ситиһиилээхтик олоххо киллэриинэн арыалламмыттара.
Оройуоннары тэрийии сыала-соруга урукку ыраахтааҕылаах Россия кэминээҕи салалта 4 сүһүөхтээх структуратын (уокурук, улуус, нэһилиэк, аҕа ууһа) судургутутан улуу, нэһилиэк таһымыгар хаалларан, былааһы норуокка чугаһатыы; саҥа тэриллэр оройуоннары олохтоох омуктар сүрүн дьарыктарынан наардаан олохтооһун; салата партийнай, советскай, комсомольскай уорганнарын оройуоннарга кииннээн тэрийии курдук ис хоһоонноох буолан, норуокка ордук чугас, өйдөнүмтүө этэ.
Итилэргэ тирэҕирэн 1929 cыл кулун тутарга ыытыллыбыт Саха АССР Советтарын ыҥырыылаах съеһэ республика экономическай сайдыытын интэриэһигэр оройуоннар, олохтоох омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрин-уотарын, кинилэр национальнай уонна төрүт дьарыктарын уратыларын учуоттаан туран тэрийэр туһунан уурааҕы ылыммыта. Ити уураахха олоҕуран 1930 сыл тохсунньу 2-9 күннэригэр үлэлээбит Саха республикатын Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин иккис сессиятынан Саха сиригэр бастакы биэс оройуону (Амма, Мэгэдьэк, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Уус Алдан) тэрийэр туһунан уурааҕа тахсыбыта. Оройуоннааһын политиката 1930-1931 cc. сүнньүнэн олоххо киирбитэ.
Ол курдук, 1930 сыл тохсунньу 30 күнүгэр – Ленскэй, олунньу 10 күнүгэр – Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас, Нам, кулун тутар 25 күнүгэр – Таатта, Чурапчы, ыам ыйын 5 күнүгэр – Алдан, Томтоон, ыам ыйын 25 күнүгэр – Абый, Орто Халыма, ахсынньы 10 уонна 30 күнүгэр – хотугу улуустар: барыта 18 оройуон тэриллибитэ. 1931 сыл тохсунньу 17, олунньу 17 күннэригэр ыытыллыбыт Советтар Бүтүн Саха сиринээҕи VII ыҥырыылаах съезтэрэ оройуоннааһын түмүктэрин бигэргэппитэ. Ол эрээри, ити бүтэһиктээх түмүк буолбатах этэ. 1931 ыам ыйын 20 уонна 25 күннэринээҕи СКСК сессияларынан эбии Аллайыаха, Муома, Аллараа Халыма, Томпо, Уус Маайа, Усуйаана, бэс ыйын 2 күнүгэр Горнай оройуоннара тэриллибиттэрэ. Саха АССР КСК 1935 сыл тохсунньу 31 күнүнээҕи Президиумун мунньаҕынан Саха сирин үрдүнэн 31 оройуон бигэргэтиллибитэ уонна 1962 сыллааҕы оройуоннары холбоон производственнай управлениелары тэрийэн өрө-таҥнары тутууга диэри уларыйбакка кэлбиттэрэ. Хрущев тыа хаһаайыстыбатыгар ыыппыт административнай-территориальнай реформатыгар көдьүүһэ суоҕа көстөн, 1965 сыл тохсунньутугар оройуоннар урукку чөллөрүгэр түспүттэрэ. Ол сүпсүлгэҥҥэ Уус Алдан маҥнай 7 оройуонтан таҥыллыбыт Илин эҥэр (Заречнай), онтон Намы кытта Орто Лена дэтэн, оройуоммутуттан мата сыспыттаахпыт. Арай Садын, Томтоон, Учур, Саккырыыр, Токо оройуоннарга холбонон билигин сурахтыын сүттүлэр.
1965 сыллаахха Миирнэй, 1975 сыллаахха Нерюнгри, 1989 сыллаахха Эбээн Бытантай оройуоннара саҥалыы тэриллэннэр, билигин республика 33 оройуоннаах (улуустаах).
Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1993 сыл алтынньы 16 күнүнээҕи уурааҕынан оройуоннар улуус аатын сүгэн, саха былыргы административнай-территориальнай тэриллиитин үгэһэ төннөрүллүбүтэ.
Уус Алдан оройуона тэриллиитин түгэннэрэ
Инники этиллибитин курдук, Саха АССР VI ыҥырыылаах КСК иккис сессиятын 1930 сыл тохсунньу 9 күнүнээҕи уурааҕынан республикаҕа аан бастаан тэриллибит 5 оройуонтан биирдэстэринэн Уус Алдан этэ. Оройуон сэбиэтин I-кы учредительнэй съеһигэр делегатынан кыттыбыт советскай-партийнай үлэһит В.Г. Федоров суруйан хаалларбыт ахтыытыттан (көр: В.Г. Федоров. Ыстатыйалар, ахтыылар. Дьокуускай. 2012 c.) саҥа тэриллибит Аллан Төрдө оройуон Алдан өрүс Ленаҕа түһэр төрдүнэн Тукулаан хайатын соҕуруу өттүн киллэрэн, Тукулаан Барыкытын, Намтан Арбын, Көбөкөн нэһилиэктэрин, Сангаар, Бойбукта сельскай советтарын, Дүпсүн улууһугар киирсэр тоҥустар Лабаҥхаларын, Бороҕон улууһун – 14, Дүпсүн – 8, Байаҕантай 4 нэһилиэктэрин, Мэҥэттэн Бахсыны хабан, барыта 32 нэһилиэктээх, Томторго кииннээн тэриллэр гына Саха КСК урааҕынан былааннаммыт. Уураах тахсаатын кытта Василий Иннокентьевич Коркин салайааччылаах оройуону тэрийэр бюро чилиэннэрэ тахсан, холбоһор улуустар советтарын ситэриилээх комитеттарын, партийнай, комсомольскай ячейкалар, араас общественнай тэриллиилэр нөҥүө нэһилиэнньэ ортотугар күүстээх өйдөтөр үлэлэр тэриллибиттэрэ. В.Г. Федоров архивтан булбут матырыйаалларыгар сигэннэххэ, бары нэһилиэктэргэ ыытыллыбыт дьадаҥылар мунньахтарынан талыллыбыт делегаттар 1930 сыл олунньу 27 күнүгэр Бороҕоҥҥо дьадаҥылар делегаттарын бөлөҕүн сүбэтэ диэн ааттаан мунньахтаан баран, Саха КСК аадырыгар: «Первое Усть-Алданское совещание группы бедноты шлет пламенный привет Хозяину Советской Якутии ЯЦИК тчк… Широкие бедняцкие массы района готовы выполнить меры, направленные реконструкции сельского хозяйства социалистических началах тчк Президиум (ЯГА ф. 50 оп. 1 л. 1217 л. 106)».
Дьэ, итинник нэһилиэнньэ киэҥ общественнай араҥатын, нэһилиэктэр быыбардааччыларын мунньахтарынан дьүүллэһэн, өйөтөн баран, 1930 сыл муус устар 1 күнүгэр (В.Г.Федоров суруйарынан кулун тутар 3-7 күннэригэр) оройуон советын I-гы учредительнай съеһэ буолбут. Съезкэ сүрүннээн 4 боппуруос турбут. 1. Правительство отчуотун С.П.Сидорова туруорбут. 2. Аллан Төрдө оройуону тэрийии туһунан боппуруос биир санаанан бигэргэммит. 3. Оройуон киинин бигэргэтии туһунан боппуруоска хас да этии киирэн дьүүлгэ турбут. Өнөр нэһилиэгин советын председателэ Марк Иванович Иванов: «Сайдар кыахпытын оройуон киинэ быһаарыа. Оройуон киинигэр улахан тутуулары ыытарга, промышленность үөскээһинигэр, киинтэн таһаҕаһы, табаары ылыыга, сырыыга-айаҥҥа табыгастааҕынан оройуон киинин Суоттуга киллэриэххэ», – диэн этиитэ өйөммөтөх. 4. Оройуон советын ситэриилээх комитетын пленумун талыы туһунан (оччолорго сессия оннугар пленум дэнэрэ. В.Г. Федоров). Съезд оройуон советын ситэриилээх комитетын чилиэннэрин талбыта. Исполком председателинэн Романов Николай Иванович (Дүпсүн улууһун исполкомун председателэ), сир салаатын сэбиэдиссэйинэн Ник ифоров Василий Петрович, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн Васильев Сергей Степанович, административнай отдел сэбиэдиссэйинэн Местников Федор Пантелеймонович быыбардаммыттар.
Тохсунньу 27 күнүгэр оройуоннааҕы комсомльскай тэрилтэ конференциятыгар райкомол аппарата уонна пленум чилиэннэрэ талыллыбыттара. Райкомол секретарынан Попов Афанасий Прокопьевич быыбардаммыт. 1930 сыл ахсынньы 18-20 ыытыллыбыт оройуоннааҕы партийнай конференция үлэлээбитэ. Конференция БСК(б)П Уус Алданнааҕы райкомун секретарынан Горскай Иннокентий Владимировиһы талан, 1932 атырдьах ыйыгар диэри үлэлээбитэ. Онон, 1930 сыл ахсынньыга диэри оройуон советскай, партийнай, комсомольскай органнара тэриллэн, үлэни-хамнаһы саҕалаабытынан барбыттара.
Саха Киин Ситэриилээх Комитетын уурааҕынан тэриллибит Аллан Төрдө оройуонун сирэ-уота олус киэҥинэн кэлиигэ-барыыга уонна салалтаҕа табыгаһа суоҕа биллэн барбыта. Кытыы, уһук нэһилиэктэр туруорсууларын учуоттаан, ону сэргэ атын оройуоннары тэрийиинэн сибээстээн сорох нэһилиэктэри арааран атыттарга сыһыартаабыттара. Ол курдук 1930 сыл олунньу 10 күнүгэр тэриллибит Нам оройуонугар Арбын, Көбөкөн, кулун тутар 15 күнүгэр тэриллибит Тааттаҕа Хара Алдан, Чурапчыга – Мэҥэ Бахсыта бэриллибиттэрэ. Салгыы Тукулаан Барбыкыта, Сангаар чохтоох, Болбукта сибиньиэстээх рудниктара туспа барбыттара. Тоҥустар Лабыҥкылара, Кылагыр дьаама 1931 сыллаахха тэриллибит Саккырыыр оройуонугар холбоммуттара. Онон Аллан Төрдө оройуонугар Бороҕон улууһун 14 нэһилиэгэ: I, II Бэрт Ууһа, I, II Курбуһах, I, II Лөгөй, I, II Өлтөх, I, II Суотту, Сыҥаах, Хоро уонна Саһылыкаан; Дүпсүн улууһун 8 нэһилиэгэ: Баатаҕай, Найахы, Өнөр, I, II Өспөх, Тэбиик, Түүлээх, Чэриктэй; Байаҕантай улууһуттан I, II Байаҕантай, Тандинскай нэһилиэктэрэ хаалбыттара. Араас кэмҥэ уонна араас сылтаҕынан икки Курбуһах, икки Бэрт Ууһа холбоһоннор биир нэһилиэк буолбуттара. Сыҥаах, Саһылыкаан, Тандинскай, I Өспөх нэһилиэктэрэ атын нэһилиэктэргэ холбоммуттара. Тэбиик нэһилиэгэ Дүпсүн, II Суотту нэһилиэгэ Бороҕон нэһилиэктэрэ диэн ааттаммыттара. Улуус киинигэр Мүрү нэһилиэгэ тэриллибитэ. Онон Уус Алдан билигин республикаҕа тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар 21 нэһилиэктээх биир улахан улууһунан буолар.
Оройуон аатын туһунан аҕыйах тыл
Оройуон аатын туһунан эттэххэ аан бастаан тэриллиитигэр Аллан Төрдө дэммитэ. Кэлин нууччалыыга чугаһатан Уус Алдан буола уларыйбыта. Бу аат Саха КСК уурааҕынан бастаан барыллаан оҥоһуллубут оройуон сирин-уотун улахан өттө Хара Алдан нэһилиэгин сириттэн саҕалаан Алдан өрүс Ленаҕа түһэр төрдүн Сангаарга диэри ааһа түһэринэн Алдан Төрдүн оройуона диэн ааты ылбыта географическай өттүнэн саамай сөптөөх этэ. Онуоха Алдан өрүс таас эҥэриттэн Дьааҥы хайатын тэллэҕэр тиийэ тайыыр Батамаайы, Кылагыр дьаамнара, Лабыҥха нэһилиэгэр киирэр Ыал Уһуга, Сиэгэн Күөлү, Ындыбаал сибиньиэстээх руднигын эбэн кэбистэххэ, чахчы да дайаан дойду буолан тахсар – ити аҥардас оройуон хоту эрэ өттө. Иккиһинэн бу аат оройуон эрэ тэриллиитигэр толкуйдаммыт буолбатах эбит. Өссө 1927 сыллаахха Саха КСК сессиятыгар оройуоннааһыны туруоруу саҕана правительство администрациятын отделын начальнига С.И. Льоба киин уонна соҕуруу улуустары хабан 12 оройуону тэрийэр туһунан бырайыагар Нам улууһун Дүпсүн, Бороҕон улуустарын холбоон Уус Алдан диэн оройуон былааннана сылдьыбыт (көр:»Намский улус. История. Культура, фольклор». Бичик. 2010 г. стр. 88). Үсүһүнэн, Саха сирин биллиилээх предпринимтелэ Алексей Алексеевич Семенов революция иннинэ Дьааҥы хайаларын Ындыбаалыгар сибиньиэс уонна үрүҥ көмүс хостуур рудниктаах киһи Алдан өрүс Ленаҕа түһэр тоҕойугар Батамаайы дьаамын оннугар Усть Алданск диэн куораты тутар былааннааҕа биллэр. Итилэртэн көрдөххө, Уус Алдан диэн аат букатын эрдэттэн өйгө-санааҕа киирбит эбит.
Иннокентий СЫРОВАТСКАЙ, суруналыыс, СР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, улуус бочуоттаах олохтооҕо