Суол нөҥүө өттүнэн күөх бэргэһэлээх, бороҥ сонноох дьахтар ааһан иһэрин көрөн, Мэхээс чэйигэр чачайа сыста. Суоппуйа! Сирэйэ-хараҕа турбутуттан ойоҕо Маайыс: “Дьэ, эмиэ кыһыл тирээпкэни көрбүт оҕус курдук буолла! Бу хаһан уоскуйар атыырый ээ?! Ити бытааһах эмиэ кэлбит дуу? Суол суоҕар диэри тоҕо манан ыырданна?!” диэн умайыктана түстэ. Ойоҕун саҥатын уйумуна Мэхээс сонун харбаат, таһырдьа ыстанна. “Тугуй, эмиэ көссүүгэр бардыҥ дуо?! Күтүр!” диэн Суоппуйа сарылыы хаалла.
Мэхээс сиэбиттэн табаҕын таһааран, уматынна. Илиитэ сап-салыбырас буолбут. “Бээ, уоскуйуохха… Бу аата туох буолан ыллым? Суоппуйа тиэмэтэ умнуллубута ырааппыта эбээт. Холкутуох да баар этэ…”, — диэн бэйэтэ бэйэтиттэн сөҕө, мөҕүттэ олордо. Кини былырыын эрэ 70 сааһын туолбута. Сахаҕа сөбө суох даата диэн үбүлүөйдүөхтэрин баҕарбатахтара даҕаны, оҕолоро туруорсан, дьиэ иһинэн сэмэйдик бэлиэтээбиттэрэ. Онон ытык сааска үктэммит киһинэн ааҕыллар. Ол кэнниттэн чахчы түспэдийии санаата киирэн, Мэхээс сиэннэрин эйэргиир буолла, иһэрэ-аһыыра да тохтоото. Урут кимиэхэ эрэ тыраахтар өрөмүөннэспитэ, саһаан киллэрсибитэ, кэпсэппитэ буолан, дьоҥҥо тардыһар буоллаҕына, билигин үксүн дьиэтин эҥээр сылдьар. Тугу кистэниллиэй, дьууппалаахтарга да интэриэс сүппүт курдук этэ. “Этэ да” диэн буолар буоллаҕа. Бүгүн Суоппуйаны көрөн, этэ-сиинэ дырылаабыта сүрдээх. Уруккута буоллар, үс бүтэй күрүөтүн үрдүнэн көтөн, алҕас көрсүбүтэ буолан, үөрүөхтээҕэ-көтүөхтээҕэ, дьахтары кытта тутуһан-хабыһан ылыахтааҕа хаалла.
Оччолорго Мэхээс уол одьунааһа буоллаҕа. Хара баттахтаах, киэҥ харахтаах, эт лахса, сытыы-хотуу, киирбит-тахсыбыт бэйэлээх. Аармыйа кэннэ, кэмэ кэллэҕэ буолуо, маҕаһыыҥҥа үлэлии кэлбит кыыһы күөйэн-хаайан, илин-кэлин түһэн, иннин ыла охсубута. Ойох ылар санаата суох сырыттаҕына, биир күн Маайыс “ыарахан буолбуппун” диэн, ууга-уокка түһэрбитэ. Ити кэмҥэ Мэхээс үүт таһар массыынаҕа суоппардыыр буолан, сопхуос ыаллыы нэһилиэгэр эмиэ биир кыыска хоноон-өрөөн ааһара. Ону тэҥэ пиэрмэҕэ ыанньыксыттыыр огдообо дьахтары кытта от угар сиргэ күөлэһийэн ылаллара. Маайыс туруммута сүрдээх этэ. Онон Мэхээс хамсаабат сириттэн хаптаран, ахсынньы саҥата сыбаайбалаабыттара. Ол эрээри кини обургу “ойохтоннум” диэн кыпчыйан олорбокко, кэмиттэн кэмигэр “чөҥөчөктөрүн хаардыыра”. Табыгастаах, баҕалаах көһүннэр эрэ мүччү туппата. Маайыс ити кэмҥэ сыры-сыллата оҕолонон, дьиэтин иһинээҕи түбүгүттэн ордубата, кини сырыытын кэтиир-маныыр кыаҕа суоҕа. Арай Мэхээһэ биир дьахтарынан ииримтийиэр диэри үлүһүйэн, айдаан бөҕөтүн тарда сылдьыбыттааҕа. Бүгүн эмиэ ити хаһыытыы хаалла. Мэхээс ол кэми саас-сааһынан санаатаҕына, маннык.
ххх
Биир күн үүт таһар массыынатынан сопхуос кииниттэн тахсыытыгар суолга икки дьахтар олорсубуттара. Мэхээс кинини тута ымсыыра көрбүтэ. Кэтэҕэр сэгэччи ууруммут бэргэһэтин устубутугар сырдык уһун суһуоҕа тобугар долгулдьуйан түспүтэ. Үчүгэйкээн сирэйин-хараҕын сиэркилэҕэ көрүнэн, нарын тарбахтарынан баттаҕын көннөрүнэн ылбытыгар Мэхээс сүрэҕэ күүскэ тэбэн ылбыта. Дьахтар сонун быыһынан көстөр эттээх сототуттан хараҕын араарбатаҕа. Суоппуйа толору эттээҕэ-сииннээҕэ. Суоппар диэки олорбут буолан, нэксиэҕэ нарын бэйэлээх духуутун сыта өссө тарҕанан, туймаардан ылара. Эр киһи ити бэйэлээххэ түбэһэн, тылын мааһа табыллыбыта. Кини көрүдьүөстээх кэпсээниттэн Суоппуйа дэлби күлэн, маҥан тиистэрэ кэчигирэһэллэриттэн дөйө дьолломмута.
Ити Суоппуйа дойдутугар төннүбүт этэ. Кини дьоно дэриэбинэ биир уһугар олорбуттара, онтон кыыс кыратыгар куоракка көспүттэрэ. Суоппуйа оҕо сылдьан, эбэлээх эһэтигэр сайылаан барара. Мэхээс дэҥ кэриэтэ маҕаһыыҥҥа куудара баттахтаах кокуукка курдук кыыһы сэҥээрэ көрөрө. Ол кыыс улаатан, толуу-мааны дьахтар буолбута үчүгэйин! Кэргэниттэн арахсан, кыра уол оҕолооҕун дьонугар хаалларан, оччолорго сэдэх биэкэр идэтин баһылаан, анааһынынан бу дойдуну булбут этэ.
ххх
Мэхээс бэкээринэҕэ таарыйдаҕына Суоппуйалыын харахтарынан оонньоһоллоро. Дьахтар толору этигэр-сиинигэр сөрү-сөптүк кэппит маҥан халаатыгар, төбөтүгэр хороччу ууруммут халпаагар эбии килиэп сыта-сымара иҥсэни көбүтэрэ. Эр киһи ол халаат тимэҕин төлөрүтэрин, ити бэйэлээҕи тутарын-хабарын санаатаҕына, иһэ кычыгыланара, атаҕын икки арда оргуйан ылыахча буолара. Хаһан эрэ иккиэн биир-бииргэ хаалалларын сэрэйэ, ымсыырса, тыҥыы балайда күнү-дьылы атаарбыттара.
Мэхээс ол түгэни үчүгэйдик өйдүүр. Саҥа дьыл киэһэтэ этэ. Уопсай тэрээһин кэнниттэн таансыга, сүрүннээн, ыччаттар хаалбыттара. Оҕотун эмиийдэтэр буолан, Маайыс эрдэ дьиэлээбитэ. Дьон бары кэриэтэ холуочуйан, ким да кимиэхэ да наадыйбат кэмигэр Мэхээс күһүҥҥүттэн чуҥнаабыт булдугар – Суоппуйаҕа – чугаһаабыта. Дьахтар имэ тэтэрбит, көрөрө-истэрэ өссө сытыырхайбыт этэ. Харыйа тула эргийэн иһэн, муннук диэки тиийиигэ уос-уоска сыстыһан, күүтүүлээх түгэннэрэ, дьэ, үүммүтэ. Аммм! Мэхээс ону санаан, дьигиһийэн ылла. Устунан тутуһан-хабыһан, кулууп быстах-остох малы уурар кыра хоһугар “дьылыс” гыммыттара. Эр киһи илиитэ дьахтар самыытынан, эмиийинэн сылдьымахтаан баран, былааччыйатын анныгар таласпыта. Суоппуйа даҕаны имэҥирбитэ сүрдээҕэ. Эр киһи ырбаахытын иһинэн тыҥыраҕынан сууралыырын, ытыһынан имэрийэрин быыһыгар ыстаан нөҥүө мутук курдук хороччу тыҥаабыт “туорайын” хаста да таарыйан, мускуйан ылаталаабыта. Онтон Мэхээс туттунуута түргэтээн, дьахтар чараас сыалдьатын, туруусугун сулбурута баттаабыта. Ол кэмҥэ Суоппуйа кини ыстаанын курун төлөрүтэн, иккиэн таҥастарыттан босхолонон, эт эккэ сыстыһан, силлиргэччи хамсанан барбыттара. Муусука тыаһыгар ити үлүгэр тутуһуу-хабыһыы тыаһын, ынчыгы ким да истибэтэҕэ. Дьахтардаах эр киһи биир түгэҥҥэ өрө күүрэн баран, иккиэн тэҥинэн өрө уһуутаат, “налыс” гыммыттара. Мэхээс дьахтар сыгынньах толору түөһүттэн саҕалаан, моонньун, уоһун биир кэм уураа да уураа буолбута. Аан дойдуну барытын умнан, бу курдук үйэ тухары таптаһа, оонньоһо эрэ сылдьыбыт киһи баар ини!
ххх
Мэхээс Суоппуйаҕа харааччы иирбитэ, олоччу умсугуйбута. Сулумаҕа буоллар, ойох да ылыа эбитэ буолуо. Хаста даҕаны хомунан тахсыан санаталаабыта да, бу үйэҕэ чугаһаабат оҕолорун аһыммыта. Ойоҕун кытта хоонньоспотоҕо быданнаабыта. Били сылдьар дьахталларын эмиэ умнуталаабыта. Бастаан уоран, онтон саатары умнан, Суоппуйаҕа хонуталыыр буолбута. Күннээҕи түбүктэн, үлэттэн, оҕо аймалҕаныттан, дьахтар суланыытыттан куотан, тэлэбиисэр иннигэр ас амтаннааҕын аһыы-аһыы дьахтар талыытын кытта талбыккынан таптаһар дэлэлээх астык буоллаҕа! Суоппуйа сырыы ахсын эр киһини астыннарар саҥаттан-саҥа ньымаларынан соһутара. Сорох күн “миигин хайдах сатыыргынан таптаа” диэн нараччы сытан таалалыыра. Арыт муоһаны бэйэтэ тутардыы үрдүгэр күөлэһийэр күннээҕэ. Ол барыта буоллун-хааллын диэн буолбакка, ис-иһиттэн имэҥирэн, чахчы баҕаран оҥоһуллара. Ким эрэ оҕо төрөтөр, ким эрэ тапталга ананар буоллаҕа дуу? Суоппуйа чахчы тапталга анаммыт барахсан этэ. Кэргэн, оҕо туһунан дириҥник санаабата. Омук хааннаах буолан, омуннааҕа, имэҥнээҕэ, иҥсэлээҕэ, тылы да сатаан саҥарара. Ол аайы Мэхээс баарынан-суоҕунан түһүнэрэ, тиритэ-хорута таптаһара. Оччолорго таҥас-сап да суоҕар Суоппуйа араас түүлээх, оһуордаах халааттары кэтэрэ. Онтулара эттээх, маҥан буута хараҕы ымсыырдарын курдук хайаан да тыыраҕастааҕа. Ис таҥаһа да Мэхээс билэр дьахталларыттан нарын, намчы, мааны буолара. Баттаҕын эҥин араастаан туттаран, арыт ыһан, көрсөрө. Төбөтүгэр эриммит таҥаһын уһуллаҕына, ороҥҥо уһун суһуоҕа “үрэл” гынарын Мэхээс олус сөбүлүүрэ.
ххх
Дэриэбинэ иһигэр туох биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыта баарай? Сотору Мэхээс ойоҕун икки, көссүүтүн икки ардыларыгар ыллык тэлбитин дьон билэн, киэһээҥҥи чэйгэ кэпсэтэр тиэмэ, ыас оҥостор буолбуттара. Биир киэһэ дьиэтигэр кэлбитэ Маайыһа эһэ-бөрө тириитин кэтэн, атыыр айдааны тардыбыта. Эр киһибин буолан, тугу гынарын бэйэтэ билэр аатыран, бастакы омунугар хомунан, Суоппуйаҕа тиийбитэ. Баччаҕа диэри үөрэ-көтө көрсөр дьахтар атыннык туойан турбута. “Мин ойох буолар аналым суох эбээт. Эр киһиэхэ ас астыыр, кини тула сүүрэр-көтөр санаам суох” диэн соһуппута. Маайыс салгыы сэбиэт бэрэссэдээтэлигэр үҥсэн, Суоппуйа дэриэбинэттэн, этэргэ дылы, “муус ураҕаһынан үүрүллүбүтэ”. Бастаан утаа ахтылҕанын уйбакка, Мэхээс киниэхэ куоракка тиэстэрэ. Онтон биир сырыыга атын киһилээх олороругар түбэһэн, уку-сакы тахсан барбыта. Ити да кэнниттэн кини дьахталларга сырыытын тохтоппотоҕо. Бүтэһигин биэс-хас сыллааҕыта улуус киинигэр олорор көссүүтүгэр таарыйбыта. Онно били урукку уоҕуттан-кылыныттан туох да ордубат гына бүппүт этэ. Икки өттүттэн сааһырбыт дьон, балаһыанньаны өйдөөн, хаарыйсыбакка тарҕаспыттара.
Оттон бүгүн Суоппуйаны көрөн, хайдах буолла? Хайыах баҕайыный? Бара сылдьыаҕын,дьахтарга бүтэһик сааттаах сырыытын санаан, санаммата. Көннөрү кэпсэтэ олорорго чуҥкуга бэрт курдук. “Чэ бээ, ол-бу буолумуохха. Бэйэтэ да аҕыйах хаалбыт сылбын киһилии олоруум” диэн дьиэтигэр киирбитэ — Маайыһа уоскуйбут. Ол да буоллар, аймаммыттыы көрбүтүгэр Мэхээс ойоҕун төбөтүттэн сыллаан ааста. Киһиэхэ кыра да наада. Маайыһа барахсан сэргэхсийэ түһээхтээтэ. Сибилигин бүппүт эбиэт кэннэ киэһэ аһылыгын дьаһайа куукунатыгар ааста.
Куо Мэтэкэ.