Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Петр Попов: Саҥа киирииттэн элбэҕи кэтэһэбит

Быйыл улууспутугар тыа хаһаайыстыбатын сыла биллэрилиннэ. Оттон тапталлаах Уус Алдаммыт өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар биир бөдөҥ улууһунан биллэр. Онон эти-үүтү дэлэтии – биһиги сүрүн сорукпут. Аны быйылгыттан тыа хаһаайыстыбатын дьаһайыы 14 боломуочуйата министиэристибэттэн улуустарга бэйэлэригэр бэриллэр буолла. Итинтэн сиэттэрэн тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетын начальнига Петр Поповтуунн быйылгы кыстык уонна саҥа киирии туһунан кэпсэттибит.

Өбүгэлэрбит барахсаттар, былыргыттан сүөһү иитиитинэн дьарыктанан кэлбит буоланнар, айылҕа уларыйыытын, күн-дьыл хаамыытын кыраҕытык кэтииллэрэ. Кинилэр үксүгэр кыһыҥҥы кэми дьыл диэн ааттыыллар. Урукку дьон саастарын дьыл кэминэн быһаараллара. Холобур, халыҥ хаардаах дьыл төрөөбүтүм диэн. Оттон кыһыҥҥы хонуктан, ол аата алтынньы 14 күнүттэн (Бокуруоп таҥара күнэ), ыам ыйын 22 күнүгэр диэри кыстык кэминэн ааҕаллар. Ол аата ынах сүөһү хотон таһыттан ырааппат. Кыстык 220 хонуктаах. Алтынньы 14 күнүттэн олунньу 1 күнүгэр диэри 110 хонугу ааҕаннар, «дьыл оройо буолла» дииллэр. Дьэ, манна отторун ааҕаллар. Дьыл баччатыгар диэри ынахтарыгар төһө оту сиэппиттэрин, ыам ыйын 22 күнүгэр диэри хаалбыт 110 хонукка отторо тиийэрин тиийбэтин ааҕынан көрөллөрө. Ол сиэринэн сүөһү, сылгы кыстыга хайдах баран иһэрин туоһуластым:

– Петр Петрович, бы­йылгы кыстык хайдах ааһан эрэрий?

– Кыстык этэҥҥэ ааһан эрэр. Ынахха, сылгыга күөххэ үктэниэхтэригэр диэри тиийэр аһылык баар. Күн бүгүн 12 513 ынах сүөһү кыстаан турар Мантан ыанар ынаҕа – 5441. Ынах төрөөһүнэ саҥа саҕаланан эрэр. Биһиэхэ биллэринэн, 65 ньирэй баар. Көнньүнэн өлүү суох. Былырыын 12 630 сүөһү баара. Сылгыбыт ахсаана 11 900 буолла. Мантан биэтэ – 8391. Былырыын 11 965 сылгылаах этибит.

Үгэс курдук дьыл оройугар сүөһүбүт аһылыгын ааҕааччыбыт. Биһиэхэ быйылгы кыстыгы туоруурга 30 000 т оту оттуур былаан тиэрдиллибитэ. Ону толорбуппут. Билигин дьыл баччатыгар 19 809 т оттоохпут. Ол аата 63,8% баар. Итини тэҥэ 296 т сиилэс баар. От быйыл дэлэччи соҕус баара сымнаһыар кыһын буолбутуттан диэххэ сөп. Сылгы аһылыкка улаханнык киирбэтэ. Тымныы кыһын эбитэ буоллар, эбии аһатыыга эрдэ киирэн, от бөҕөтүн сиэ этэ. Ааспыт күһүн ардаан, хаһан аһыырыгар кэнчээри баар. Дьэ, уонна уотурба оҥорор собуоппут абыраата. Күн бүгүн 80 т уотурбаны бэлэмнээтэ. Сүөһүлээх дьон хамаҕатык ылан эрэллэр. Сыаната да сөбүгэр – 800 солк. Оттон өрөспүүбүлүкэ таһыттан кэлэр уотурба куула 1800 солк. саҕаланар уонна хаа­чыстыбатыгар киһи мэктиэ­лии­рэ уустук.

Онон кыстык этэҥҥэ баран эрэр диибит. Сотору ынах тө­рөөһүнэ маассабайа саҕалыныа, оччоҕо үүт дэлэйбитинэн барыаҕа. Үүт дэлэйиитигэр племенной үлэҕэ болҕомто уурул­луохтаах. Ынах боруодата ту­бустаҕына, төрүөх доруобай, төрөлкөй буоллаҕына, үүт-эт дэлэйэрэ – биллэр суол. Ол эрээри, дьон-сэргэ итини билигин да­ҕаны ситэ-хото өйдөөбөт, ынаҕы искусственнай сиэмэлээһиҥҥэ ылсан испэттэр.

– Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тыа хаһаа­йыстыбатыгар улахан уларыйыы киирээри турар – боломуочуйалары улуустарга биэрии. Улуус манна хайдах киирэн эрэрий, хас ха­йысха бэрилиннэ?

– Барыта 14 хайысха бэриллиэхтээҕиттэн биһиги улууспутугар 10 хайысха бэрилиннэ. Манна барыта 395 мөл. 291 829 солк. көрүлүннэ. Салааларынан бардахха, маннык буолла. Элбэх мөккүөрү үөскэппит ыанар ынах төбөтүгэр харчы биэриитэ быйыл да баар. Онно анаан 152 мөл. 373 тыһ. солк. ананна. Нэһилиэктэргэ тиийдэхпитинэ бу саамай дьүүллэһиллэр боппуруос буо­лара буолуо. Биэ төбөтүгэр эмиэ харчы көрүлүннэ, 5 тыһ. солк. Онно 26 мөл. 375 тыһ. солк. тыырыллыаҕа.

Оҕуруот аһын олордуу иһин хаһаайыстыбалар 1 гектарга 45 тыһ. солк. ылыахтара. Былаан 29,3 гектарга олордуллуохтаах. Бу салааҕа 1 мөл. 318,500 тыһ. солк. көрүлүннэ. Иккис килиэбинэн ааттанар хортуоппуйу олордууга 1 гектарга 35 тыһ. солк. бэриллиэҕэ. Былаан – 93,2 гектарга олордуллуохтаах. Манна барыта 3 мөл. 262 тыһ. солк тыырылынна.

Туораахтаах култуураны ыһыыга Уус Алдан улууһа инники күөҥҥэ сылдьар. Манна сүрүннээн Баатаҕайга “Биэттэ-Агро” ХЭТ уонна Дүпсүҥҥэ Дмитрий Илларионов күүскэ үлэлэһэллэр. Ол түмүгэр ыһыы сиэмэтинэн толору хааччынар буоллубут, ону таһынан уотурба оҥоруутугар эмиэ олохтоох бурдук туттуллар. Бу салааҕа 1 гектарга 13 тыһ. солк. бэриллиэ­ҕэ. Былаан быһыытынан 1313,7 гектарга ыһыах­таахпыт. Манна 17 мөл. 78 100 солк. көрүлүннэ.
Сүөһү ииттээччилэр саамай дохуот аахсаллара үүт туттарыыта, үрүҥ аһы оҥоруу (молочная продукция) уонна эт туттарыыта буоллаҕа. Тыа сирин киһитэ бу астара суох табыллыбата да буолуо. Үүтү ыаһыҥҥа уонна үрүҥ аһы оҥорууга 1 тоннаҕа 65 тыһ. солк. бэриллиэҕэ. Былаан 2 тыһ. 895,62 т үүт туттарыллыахтаах. Бу ааспыт сыллааҕар 320 т элбэх. Үүтү ыаһын былаана үрдүүрэ үчүгэй, дьоммут элбэх дохуоту аахсыа этилэр. Бу салааҕа 188 мөл. 215 560 солк. көрүлүннэ. Эти туттарыыга ынах этигэр 1 кг 70 солк. (тыыннаах ыйааһынынан) бэриллиэҕэ. Былаан 8,79 т тиэр­дилиннэ. Манна 615 251 солк. кө­рүлүннэ. Сылгы этин 1 кг 60 солк туттарыахтара. Былаан – 3,37 т эт. Барыта 202 188 солк. тыырыллыаҕа.

Биһиэхэ “Мүрү-Агро” диэн соҕотуопкалыыр тэрилтэ баар буолла. Бу тэрилтэ быйыл 22,22 т хортуоппуйу тутуохтаах. Онно 1 кг 10 солк. көрүлүннэ. Барыта 222 230 солк. туттарааччыларга тии­йиэҕэ. Оттон туораах­таах култуураны 800 т тутуоҕа. Сиэмэ 1 кг 7 солк тутуллуоҕа. Барыта 5 мөл. 500 тыһ. солк. тыырыллан турар.

Кыра кыамталаах тыа хаһаа­йыстыбатын эбийиэктэрин тутууга өйөбүл быһыытынан 24 мөл. 750 тыһ. солк. көрүлүннэ. Ол аата биһиги бу харчыны 100 төбөҕө диэри хотон тутуутугар, сайылыктары, сылгы базаларын оҥорууга, бурдугу, оҕуруот аһын харайар ыскылааттары тутууга, арыы сыахтарын, үүт тутар пууннары тутууга туттуохпутун сөп.

Дьэ, маннык уларыйыылар киирээри тураллар. Билигин даҕаны дьүүллэһиигэ сылдьар. Элбэх уларыйыы киирэр. Ол быһыытынан бырабыыталыстыба 445№-дээх уурааҕар эмиэ уларыйыы киириэхтээх. Ону кэтэһэ олоробут. Ол таҕыс­таҕына уларыйыылар бүтэһиктээхтик бигэргэнэннэр үлэ саҕаламмытынан барыаҕа. Аны ха­һаайыстыбаларга электроннай бүддьүөт диэн киириэҕэ. Бу харчы тиэрдиитигэр бастаан утаа кэккэ уустуктары оҥоруох курдук. Дьоммут үөрэниэхтэригэр диэри ыарахан буолсу.

– Бу боломуочуйа бэриллиитинэн эмиэ саҥа былааннар торумнанан эрдэхтэрэ. Ханнык үлэ-хамнас былааннанарый?

– Быйыл “Найахы” ТХПК 100 төбө киирэр хотонун тутуута өрөспүүбүлүкэтээҕи бы­лааҥҥа киирэн турар. Маны тэҥэ “Танда” ТХПК хотонун саҥардыы былааннанар. Билиҥҥи хотоно аварийнай туруктаах. Оттон хаһаайыстыбаларга 50 төбө киирэр хотоннорун тутуохпутун баҕарабыт. Ону мээнэ буолбакка, үлэлиир усулуобуйалара чэпчиирин курдук оҥоро сатыахтаахпыт. Ол курдук кыһыҥҥы өттүгэр сүөһү хотоҥҥо уулуохтаах. Билигин от барыта рулоннанар буолла. Оччотугар оту хотоҥҥо тыраахтар киллэрэрин курдук оҥоһуллуохтаах. Итинник чэпчэтиилэр баар буоллахтарына, ыччат тыа сиригэр чугаһыа дии саныыбын.

Окоемовкаҕа уонна Найахыга арыы сыахтара оҥоһуллуохтара уонна бөһүөлэктэр аайы үүт тутар пууннары тэрийэр былааннаахпыт. Сүөһү ииттээччи ханныгын да иһин үүт туттаран элбэх дохуоту аахсарын өйдүөхтээх.

Суоттуга приленскэй диэн саха боруода сылгытын иитэр селекционнай киин оҥоһуллара былааннанар. Бу киин өрөспүүбүлүкэтээҕи “Сахаагроплем” тэрилтэ нөҥүө оҥоһуллуо­ҕа. Көрдүгэн диэн сиргэ уруккута аатырбыт сылгыһыт Афанасий Белолюбскай базата сөргүтүллүөҕэ. Онно анаан 138 гектар бааһына бэриллиэҕэ. Быйыл 55 сылгы аҕалыллыаҕа, икки үлэһит көрүллүөҕэ. Бу киин сыыйа улаатан, сылгытын ахсаана 400 тиэрдиллиэҕэ, үлэһитэ элбиэҕэ. Киин сүрүн соруга илин эҥээр улуустары племенной сылгы боруодатынан хааччыйыы буолар.
Ааспыт сылга хаһаайыстыбаларбытыгар тыраахтар аҕалан биэртэлээбиппит. Быйыл эмиэ сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин бырагыраама чэрчитинэн итини салгыыр былааннаахпыт. Үлэ далааһыннанарыгар, чэпчииригэр тиэхиньикэ улахан көмөлөөҕө биллэр.

Тыа хаһаайыстыбатын минис­тиэристибэтэ былырыыҥҥыттан хаһаайыстыбалар хотоннорун, атын да эбийиэктэрин газгольдерга холбооһуну саҕалаабыта. Онно хабыллан “Лена” уонна “Туйма” ТХПК-лар гааһынан ититиигэ киир­биттэрэ. Быйыл итиннэ салгыы үлэлэһиэхпит.

Биир сонун былааммыт диэн Бороҕоҥҥо бааһынай ырыынагын оҥоруу буолар. Сирэ-уота быһаарылыннаҕына, олоххо кии­риэҕэ. Оччоҕо нэһилиэнньэни олохтоох этинэн, үүтүнэн, оҕуруот аһынан хааччыйыы сылы эргиччи тэриллиэ этэ. Ити сыана бигэргэнэригэр даҕаны табыгас­таах буолуо этэ.
Түмүктээн эттэххэ саҥа бэриллэр боломуочуйаны табыгастаахтык тутуннахпытына, улууспутугар тыа хаһаайыстыбата чэчирииригэр улахан төһүү буоларыгар саарбахтаабаппын. Саамай сүрүн сыалбыт үлэлиир­гэ табыгастаах усулуобуйаны тэ­рийии буолар. Ол аата сүөһү, сылгы ииттээччи аан бастаан тиэхиньикэлээх буолуохтаах. Онно тирэҕирэн, хаһаайыстыбатын кыаҕырдан иһиэхтээх. Тыа сирэ бэйэтэ сүөһүлээх, сылгылах, оҥорон таһаарар астаах-үөллээх буоллаҕына, уйгута улаата, быйаҥа алла туруоҕа. Биһиэхэ, промышленность суох сиригэр, ынахпыт, сылгыбыт сүрүн баайбыт буолар.

– Петр Петрович, сиһилии кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Афанасий КОПЫРИН