«Итиннэ көр – уол, манна көр – уол. Эргиччи уолаттар. Саалаҕа эмиэ – үгүстэрэ уолаттар. Муостаны биир кэм атахтарынан лигийэн “ыалдьааччылар” – эмиэ уолаттар. Туох ааттаах элбэх уолу мустугут бу диэххит эһиги. Ону баара сценаҕа эмиэ – кинилэр. 101 ырыаһыт уолу ытыска ууран олорон икки күн устата дуоһуйа ыллаттыбыт…» диэн 25 сыл анараа өттүгэр «Кэскил» хаһыакка сыалай икки балаһанан тиличчи уолаттарга анаммыт бастакы «Ыллаа-туой, уол оҕо» ырыа күрэһин туһунан суруллубут эбит. Ити курдук үйэ чиэппэрин устата өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан ыллыыр талааннаах, баҕалаах уолаттар бу күрэстэн кынаттанан, билигин даҕаны үгүстэрэ олохторун устата ырыаны аргыс оҥостон кэллилэр, идэтийбит артыыс, ырыаһыт буолбуттар аҕыйаҕа суохтар.
Оттон бу күрэһи аан бастаан толкуйдаабыт, орой-мэник уолаттары сценаҕа таһааран киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрдэххэ, чорбото туттахха, өрө таһаардахха, кинилэр тутта-хапта сылдьыыларыттан саҕалаан сиэр-майгы өттүнэн бастыҥ дьон буолан иитиллэн тахсыахтарыгар көмөлөөх буолуоҕун өтө сэрэйбит киһинэн Зинаида Лугинова буолар. Зинаида Петровна «Ыллаа-туой, уол оҕо» күрэс тохтоон хаалбакка, бу сыллар тухары ыытылла турарыгар үгүс сыратын ууран кэллэ.
Күрэс 25 сыл устата Кэптэнигэ эрэ буолбакка, төрдүс сылыттан Хаҥалаһынан, Мэҥэ Хаҥалаһынан, Тааттанан, Намынан, Үөһээ Бүлүүгэ тиийэ көһө сылдьан тэриллэн, онно барытыгар көрөөччүнү сэҥээрдэн, кыттааччылары угуйан, ол да курдук сылтан-сыл кыттааччылар географиялара кэҥээн (20-чэ улууһу хапта), чахчы даҕаны хара маҥнайгыттан нэһилиэк эрэ иһинэн муҥурдаммакка, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар сөптөөхтүк тахсыбытын кыл да түгэнэ саарбахтаппата. Онно эбии Өлөөҥҥө, Үөһээ Бүлүүгэ, Сунтаарга, Тааттаҕа бэйэлэригэр улуустааҕы күрэстэр ыытыллар буолбуттара уол оҕону иитиигэ чахчы биир сөптөөх хайысха эбитин туоһулуур. Оттон анаан биир куонкуруска кыттарга айан үп-харчы өттүнэн уустуктардааҕын учуоттаан, быйыл хоту улуустарга кэтэхтэн көрүҥүнэн ыытылла турар.
Итини таһынан бу күрэс эмиэ биир сүрүн үтүөтэ-өҥөтө диэххэ сөп – урукку ырыалары сөргүтүү, кэнчээри ыччакка тарҕатыы, сүтэрбэккэ-симэлиппэккэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдии. Ол курдук хас куонкурус ахсын «Өндөрүүскэ тиэтэйбэт», «Быттык-быттык Маарыйа», «Биригэдьиир Марыына», «Өрүүнүскэ», «Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр», «Учуутал», «Кыыс Амма» курдук ырыалартан саҕалаан аҕа саастаах көлүөнэ дьон таптаан ыллаабыт, уостан түһэрбэккэ илдьэ кэлбит сахалыы даҕаны, нууччалыы даҕаны ырыалара саҥалыы тыыннанан толоруллаллар.
Гран-при үрдүк аатын сүкпүт Гена Федоров (Уус Алдан, 2001), Леня Борисов (Уус Алдан, 2002), Алеша Львов (Уус Алдан, 2003), Олимпий Данилов (Уус Алдан, 2004), Боря Егоров (Үөһээ Бүлүү, 2005), Толя Михайлов (Амма, 2006), Миша Николаев (Үөһээ Бүлүү, 2007), Кеша Петухов (Уус Алдан, 2008), Афоня Олесов (Уус Алдан, 2009), Ваня Лаврентьев (Үөһээ Бүлүү, 2010), Ким Осипов (Бүлүү, 2011), Андрей Никитин (Уус Алдан, 2012), Кирилл Матвеев (Нам, 2013), Леня Готовцев (Уус Алдан, 2014), «Толбон» бөлөх (Таатта, 2015), Айтал Ермолаев (Таатта, 2016), Эрсаан Соловьев (Уус Алдан, 2017), «Дүпсүн уолаттара» бөлөх (Уус Алдан, 2018), Ваня Старостин (Уус Алдан, 2019), Евгений Алексеев (Уус Алдан, 2020), «Дуорай» ансаамбыл (Чурапчы, 2020), Степа Гоголев (Кэбээйи, 2021), «Дуолан» ансаамбыл (Үөһээ Дьааҥы, 2022), «Күндүмэн» ансаамбыл (Уус Алдан, 2023), Арсен Сокорутов (Уус Алдан, 2024) ааттара, ону сэргэ араас сылларга көрөөччүлэр биһирэбиллэрин, анал бириистэри туппут Опера уонна балет тыйаатырын артыыһа Иннокентий Огочонов, “Туймаада” ансаамбыл солиһа Андрей Шадрин, ырыа аргыстаах Константин Степанов, Стас Ощепков, Василий Местников, Владислав Лукачевскай, Дуолан Бочкарев, Эдуард Власов-Ыра Чаҕаан, тыйаатыр, киинэ артыыһа Игорь Говоров, Россия Геройа буолбут Радомир Максимов, о.д.а. олус элбэх уол ааттара бу күрэскэ сыһыаннаах эрэ дьоҥҥо буолбакка, ырыаны-тойугу сөбүлүүр дьоҥҥо төрөөбүт түөлбэлэриттэн саҕалаан сорохторо Саха сиригэр киэҥ эйгэҕэ биллэллэр, өссө даҕаны кэнникилэр үүнэн-тахсан иһиэхтэрэ турдаҕа.
Манна бэлиэтээн эттэххэ, Уус Алдантан Гран-при буолбут 14 уолтан үс муҥутуур кыайыылааҕы бэлэмнээбит салайааччылар Людмила, Николай Бурцевтар (Дүпсүн) бу күрэс суолтатын таба өйдөөн, сылын аайы элбэх оҕону кытыннараллар, ону тэҥэ Оксана Атласова (Мүрү), Саргылаана Туприна (Анаабыр), Андрей Старков (Нам), Клара Тихонова (Сунтаар), Надежда Николаева (Өлөөн) өрүү өйөөбүттэрэ, өйүүллэрэ махталлаах. Манна өссө хайаан даҕаны билигин биһиги кэккэбитигэр суох салайааччылар – Үөһээ Бүлүүттэн Екатерина Иванова, Горнайтан Игорь Иванов, Амматтан Валентин Новиков, Ньурбаттан Анидора Игнатьева күүскэ үлэлэспиттэрин бэлиэтиир тоҕоостоох, билигин кинилэр иитиллээччилэрэ салайааччыларын ааттата сылдьаллара кэрэхсэбиллээх.
Оттон куонкурус аан бастакыттан киэҥ эйгэҕэ биллэригэр-көстөрүгэр, тарҕанарыгар «Кэскил» хаһыат редакцията уонна редакторы солбуйааччынан үлэлээбит биллэр суруналыыс Варвара Угарова улахан өҥөлөөхтөр. Ол курдук оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар хас куонкурус кэнниттэн иккилии балаһанан репортажтар, кыайыылаахтары, кыттааччылары билиһиннэрэр ыстатыйалар оччотооҕуга, түргэн сибээс суох кэмигэр, элбэх салайааччыны, кыттааччыны угуйбут буолуохтаахтар.
Кыттааччылар «ырыаҕа сыстыым, ырыаны аргыс оҥостуум бу күрэстэн саҕаламмыта», «аан бастаан бу күрэскэ кыттан, биһирэммитим», «кыайыы-хотуу өрөгөйдөөх түгэнин бу куонкуруска аан бастаан билбитим», «ыллыыр баҕам “ыллаа-туойга” кыттыахпыттан күүһүрбүтэ», «куонкуруска сыл аайы кыттан, элбэх доҕордоммутум», «”Ыллаа-туой, уол оҕо” күрэс миэхэ элбэҕи биэрбитэ» диэн өрүү бэлиэтииллэр. Бу буоллаҕа – саҕаланыаҕыттан уолаттары киэҥ эйгэҕэ таһааран, кинилэри сырдыкка-кэрэҕэ сирдиир, бэрээдэккэ, сиэрдээх буолууга иитэр-үөрэтэр сыалын толору ситиһиитэ.
Манна бэлиэтээн эттэххэ, Зинаида Петровнаны, кини дьиэ кэргэнин кытта күрэскэ кыттыбыт уолаттар олус истиҥ сыһыаннаахтара сөхтөрөр. Ол курдук кинилэр күрэс кыттыылаахтарын ааҕа билэллэр, үгүстэрин кытта сибээстэрин быспакка, өрүү билсэллэр. 2004, 2005 сылларга лааҕыр үлэлэтэ сылдьыбыттаахтар. Онон үгүс уол Зинаида Петровнаны «иккис ийэбит», кини уолун, бастакы күрэс Гран-при кыайыылааҕын Гена Федоровы «убайым этэ» диэнтэн атыннык ааттаабаттар, кини сүбэтин-аматын, чахчы даҕаны хас биирдиилэригэр улахан убайдыы истиҥ сыһыанын умнубаттар.
Геннадий Федоров олус эдэр сааһыгар соһуччу оһолго түбэһэн, олохтон туораабатаҕа буоллар, билигин ийэтин, балтын кытта тэбис-тэҥҥэ үбүлүөйдээх кэнсиэри, куонкуруһу ыытыһаары сүүрэ-көтө сылдьыах этэ… Хомойуох иһин, этэ дииргэ тиийэбит. Ол да буоллар, бу күрэс кини аатын, кини ыллыыр талаанын, сырдык мөссүөнүн кытта сибээстээх буолан, аата ааттанар, үйэтитиллэр.
Үйэ чиэппэрин усталаах-туоратыгар хас эмэ тыһыынчанан уолу ырыа кэрэ эйгэтигэр сыһыарбыт күрэс сылтан сыл үрдүк таһымҥа ыытыллыытыгар үөрэх министиэристибэтин иһинэн «Юные якутяне» республикатааҕы ресурснай киин 2006 сылтан өйүүр, чуолаан эппиэттээх үлэһиттэр Николай Терютин уонна Александра Архипова көмөлөрө улахан.
Оттон Зинаида Петровна бэйэтэ: «Бу бырайыагы аан бастаан оччотооҕуга үлэлиир Саха-Бельгийскэй гимназиябар иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы Марианна Попованы кытта саҕалыырбытыгар гимназиябыт кэлэктиибигэр өйөбүллэрин иһин, бастакы сылларга спонсордаабыт «Чолбон» фирма дириэктэрэ Семен Бурнашевка, оччолорго «Эрэдэһин» куруһуок салайааччыта, көмүс тарбахтаах уус Петр Нафанаиловка дириҥ ис хоһоонноох кубогы эскизтээн оҥорбутугар олус махтана саныыбын. Оччолорго уолаттарга анаммыт күрэс иитии-үөрэтии хайысхатыгар биир ураты суолталааҕын таба өйдөөн өйөөбүт дьонум, биллэн турар, бу күрэс 25-с сылын ыытыллан кэлэригэр сирдээтэхтэрэ. Ону тэҥэ ыраах-чугас улуустартан салайааччылар сылтан сыл эбиллэн, кытыннарар оҕолорун элбэтэн, куонкуруспут таһыма үрдүүрүгэр бука бары күүс-көмө буоллахтара. Манна эттэхпинэ, пандемия саҕаланыар диэри чопчу хас оҕо кыттыбытын ааҕа сылдьыбытым даҕаны, сүтэн хаалбыт. Ол да буоллар, барыллаан аахтахпына, 6000-тан тахсыбыт буолуохтаах. Ити курдук үгүс уол оҕону ырыа эйгэтигэр сыһыарбыт бырайыакпытын ыытарбытыгар алтыспыт дьоммор – араас кэмҥэ үлэлээбит оскуола дириэктэрдэригэр, Кэптэни бөһүөлэгин дьонугар-сэргэтигэр, салайааччыларга, кыттыбыт уолаттарбар – бука барыларыгар махталым муҥура суох», – диир.
Олунньу 8 күнүгэр Бороҕоҥҥо В.В. Никифоров-Күлүмнүүр аатынан «Тойон Мүрү» култуура дыбарыаһыгар «Ыллаа-туой, уол оҕо» бырайыак 25 сыллаах үбүлүөйдээх дьоро киэһэтэ тэриллэр. Бу күн араас сылларга күрэскэ Гран-при үрдүк аатын сүкпүт уолаттар улахан кэнсиэри бэлэхтиэхтэрэ, оттон үбүлүөйдээх күрэс олунньу 18-19 күннэригэр Лөгөй нэһилиэгин Кэптэнитигэр «Юные якутяне» өрөспүүбүлүкэтээҕи ресурснай киин өйөбүлүнэн Бүөтүр Оҕотоойоп аатынан сынньалаҥ киинин уонна Лөгөйдөөҕү лицей-интернат тэрийиилэринэн, буоларын курдук, үгүс улуустан үтүмэн кыттааччыны түмүөҕэ, үбүлүөйдээх сыл кылаан кыайыылаахтара быһаарыллыахтара.
Уолаттар көхтөрүн үрдэтииттэн, бэйэлэригэр эрэллэрин бөҕөргөтүүттэн саҕалаан кинилэри кэрэ эйгэтигэр сыһыаран мааны сиэрдээх-майгылаах саха эр дьонун иитэн таһаарар күрэс билигин ханна даҕаны сөргүтүллэн эрэр патриоттуу тыыҥҥа иитэр хайысхатын үйэ чиэппэрин устата өрө тутан кэллэ диэн эмиэ бэлиэтиэх тустаахпыт. Ону кытта бу күрэс «салгыы ыытыллыа дуо? Бырайыак салҕаныа дуо?» диэн ыйытыынан түмүктүөххэ.
Диана Седалищева