Бүгүҥҥү күҥҥэ улуус муниципальнай архыыбыгар уопсайа 25 тыһыынча кэриҥэ докумуон харалла сытар. Эрдэтээҥи докумуоннар ааспыт үйэ 1927 сылыттан саҕалаан, саҥа үйэ 2018 сылынан түмүктэнэллэр. Сыллата министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр бэйэлэрин салааларынан хас биирдии тэрилтэҕэ сыллааҕы үлэ түмүгүнэн “Эффективность” диэн сыанабылы туруораллар. Биһиги улууспут муниципальнай архыыба өрүү республикаҕа үчүгэй үлэлээҕинэн бэлиэтэнэр. Ол курдук 2022 с. республика 37 архыыбыттан пуондалар хараллыыларын сөптөөхтүк дьаһанар улуус аатын ылбыт тара, 2023 сыл түмүгүнэн “Бастыҥ муниципальнай архыып” буолары ситистилэр.
Киһи олорорун тухары хара төрүөҕүттэн үөрэммитэ-үлэлээбитэ туспа докумуоҥҥа тиһиллэн, бу орто дойдуттан барыар диэри өрүү кумааҕы учуот иһигэр сылдьар. Ол барыта мунньуллан, кэмэ кэллэҕинэ тустаах тэрилтэлэринэн биир сиргэ тиийэн хараллар. Боростуойдук эттэххэ, кумааҕы мунньар сир – архыып.
“Сорох дьон архыыпка араас кумааҕыны мунньан баран, үлэһиттэр ону манаан олороллор дии саныыллар. Оттон бу тэрилтэ көмөтүнэн төһөлөөх киһи конституционнай, социальнай бырааптарын көмүскээбиттэрин бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ.
Архыып оройуон дьаһалтатын архыып уобалаһыгар боломуочуйатын толорор, онон биһиги бэйэбит тус эппиэтинэспитинэн дьон быраабын уонна көмүскэлин бигэргэтэбит. Үгүс дьон бириэмэ, ирдэбил тирээтэҕинэ архыыпка наадыйан кэлэллэр уонна олус уочараттаах тэрилтэ диэн соһуйаллар этэ. Ол гынан баран, бүгүҥҥү күҥҥэ дьон бэйэтэ сылдьара лаппа аҕыйаата. Ол төрүөтэ аныгы интернет-ресурсалар буолаллар. Ол курдук ирдиир тэрилтэ дьонтон көрдүүр докумуоннарын интернет нөҥүө бэйэтэ оҥорор буолан турар. Бу 2024 сылтан Россия бары архыыптара ГИС ЕЦП промышленнай порталга киирдибит, онон биэрэр докумуоннарбытын кумааҕыга буолбакка, биир кэлим базаҕа угабыт”, – диэн Уус Алдан улууһун муниципальнай архыыбын салайааччыта Айталина Прибылых билиһиннэрэр.
Уус Алдан улууһун архыыбыгар сылга ортотунан 2500 араас ис хоһоонноох “запрос” киирэр. Бу киирбит запростарга бэриллэр ыспыраапка ахсаана, боппуруоһунан ыллахха, 3 тыһыынчаттан тахсаҕа тэҥнэһэр. Онон кырдьык даҕаны олус элбэх үлэлээх тэрилтэ диэн сыаналыахха сөп.
Саамай элбэх үлэлээҕинэн пенсияҕа тахсар киһи ыстааһын, ааҕыллыбыт хамнаһын бэлэмнээһин буолар эбит. Маны таһынан бэтэрээн статуһун ылыы, араас чэпчэтиигэ тиксии, миграционнай сулууспа ирдэбиллэрин бигэргэтии уонна манна сыһыаннаах докумуоннары оҥоруу эмиэ үгүс үлэлээх. Өссө биир саамай эппиэтинэстээх үлэ – дьон сирин-уотун, баайын-дуолун бэйэ бас билиитигэр оҥотторорго докумуон бастакы этабын бэлэмнээһин. Архыып үлэһиттэрэ оҥорор өҥөлөрө барыта муниципальнай өҥөҕө киирэллэр.
Архыып дьон быраабын көмүскүүрүгэр государственнай тэрилтэлэр уонна улуус, нэһилиэк дьаһалталарын докумуоннарыгар олоҕурар. Тоҕо бу ыспыраапкалары тэрилтэлэр бэйэлэрэ биэрбэттэрий диэн ыйытыы үөскүөн сөп. РФ 125 №-дээх федеральнай сокуонугар олоҕуран, архыып эрэ итинник бигэргэтиини оҥорор боломуочуйалаах. Ол инниттэн, бу сокуоҥҥа олоҕуран, кэмэ кэллэҕинэ тэрилтэлэр, дьаһалталар улуус архыыбыгар официальнай докумуоннарын туттарар эбээһинэстээхтэр.
Улуус архыыбын үлэһиттэрэ, бу 2024 сылга үктэнэн баран, улуус, нэһилиэк дьаһалталара 2005 сылтан 2018 сылга диэри үлэлээбит докумуоннарын туттаралларын хааччыйар тэрээһиннэри ыытан саҕалаатылар. Билигин документация, научнай-справочнай үлэ ыытыллар. Бу докумуоннары бэлэмниир үлэ республикатааҕы экспертнэй хамыыһыйаны аастаҕына дьиҥ докумуоннар туттарыллан, улуус муниципальнай бас билиитигэр киирэн, боломуочуйа ылар кыахтаналлар. Маны таһынан улуус, республика кыраайы үөрэтээччилэрэ архыыпка тиһигин быспакка сылдьаллар, бу дьоҥҥо бары усулуобуйа тэриллэн турар.
Ольга Шепелева