Үс күн устата улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Илья Артамонов салайааччылаар отчуоттуур бөлөх Түүлээх, Бээрийэ, II Байаҕантай, Байаҕантай, Хоро, Өлтөх, I Хоро нэһилиэктэригэр үлэлээтэ. Хас биирдии нэһилиэккэ кыһалҕалаах боппуруос, улуус дьаһалтатын үлэтигэр ыллыктаах этиилэр киирэллэрэ биллэр. Ону сэргэ ааспыт сылга үгүс үлэ ыытыллыбытыттан астыммыт олохтоохтор махтал тылларын эттилэр, отчуоту үчүгэйинэн сыаналаатылар. Оттон бу нэһилиэктэр тугу туруорсалларын аах.
Түүлээх. Тыын боппуруос — киин ититиигэ холбонуу. Билигин нэһилиэнньэ 48%-на холбонон олорор, ол эбэтэр 72 ыал холбоммут, аны 70 хаалбыт. Киин хочуолунайга эбии саҥа хочуол туруорсаллар. Маныаха үчүгэй хаачыстыбалаах чоҕунан хааччыллыы – эмиэ биир сүрүн боппуруос. Киинтэн тэйиччи сытар нэһилиэктэргэ суолу оҥорууну туруорсаллар. Быраас, электрик суоҕун этэллэр. Бааһыналары сөргүтэргэ үп-харчы көрүллэрин баҕараллар. Уот ситимигэр КТП-лары күүһүрдэргэ үлэ барарын туруорсаллар.
Бээрийэ. Нэһилиэк төрүттэммитэ 100 сылын көрсө музей дьиэтин тутар баҕа санаалаахтар. Уот ситимин СИП-проводка көһөрүүнү, «Билайн» сибээһи тупсарыыны, айан суолун, муосталар, оскуола, оҕо саадын өрөмүөннүүрү, ититии ситимин турбатын уларытыыны, уолбут күөлү улаатыннарыыны уонна вездеход массыына биэрэллэригэр туруорсуу буолла.
Тиит Арыы. Билиҥҥи кэмҥэ толору хааччыллыыта суох оҕо саадын дьиэтигэр үлэлии олоруу кэм ирдэбилигэр эппиэттээбэт диэн, оҕо саадын тутууну эбэтэр капитальнай өрөмүөнү туруорсаллар. Библиотекаҕа хаһыакка, сурунаалга сурутуу мөлтөҕүн этэллэр. Музей дьиэтин үлэлэтиэхтэрин баҕараллар. ФАП өрөмүөнэ, суол өрөмүөнэ, тыа хаһаайыстыбатын техникатын ылыы, о.д.а. үгүс боппуруос долгутар.
Танда. Нэһилиэктэн саҕалаан республика таһымнаах үлэҕэ тиийэ киэҥ кэпсэтии барда. Киэн туттар биир дойдулаахтарын, Россия Геройа Алексей Неустроев бюһун Тандаҕа уонна Геройдар аллеяларыгар туруоруохха сөбүн эттилэр. Илин эҥээри гаастааһынтан, Бороҕоҥҥо канализационнай-ыраастыыр станцияны тутууттан, улуус стратегическай былааннарыгар, бырайыактарыгар киирбит уларыйыылар, улууска бэриллибит тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйаларыгар ханнык хайысхаҕа субсидиялар баалларын туһунан ыйыттылар. Мелиорацияҕа төһө үп көрүллэрин, Кыайыы 80 сылын көрсө бэлэмнэнии үлэтэ хайдах баран иһэрин туһунан ыйытыыларга хоруйдары иһиттилэр.
Майаҕас уонна Чараҥ бөһүөлэктэрин биир кэриэтэ туруорсуулара — айан суолун быылын хаптатыы, суолу сырдатыы, айан түргэнин хааччахтыыр суол бэлиэлэрин туруоруу, маршрутнай автобуһу сырытыннарыы, Бороҕоҥҥо киин баанньыгы үлэлэтии. Маны таһынан Майаҕас сыбаалката хаһыс да сылын кыайан бэрээдэктэммэккэ турара ахтылынна. Ититиигэ холбонуу – эмиэ сүрүн кыһалҕа. «Медпуун суоҕунан, көһө сылдьар көрүү хаһан кэлиэй?», «кулууп акылаатын уларытыыга көмөлөһүөххүт дуо?» диэн ыйыттылар, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр эдэр ыаллары олохсутууга болҕомто уурулларыгар, техникаҕа саппаас чаас ылыыга көмө бэриллэригэр этии киллэрдилэр.
Чараҥ. ФАП-ка медсиэстэрэ кэлэрин, оскуола-сад тутуутун, 1983 с. кулууп дьиэтигэр өрөмүөнү туруорсаллар. Носовкаҕа ититии ситимэ хаһан киирэрин ыйыталлар. Нэһилиэнньэҕэ газгольдеры киллэрии салгыы ыытылларын, суоҕун интэриэһиргииллэр.
Бэйдиҥэ. Биир бастакынан Бороҕон – Төҥүлү айан суолун асфаллааһын хаһан саҕаланарын туоһуластылар. Врачебнай амбулатория – улууска биир саамай урукку тутуулартан биирдэстэрэ. Онон бу балыыһа дьиэтин тутуу, миэстэтигэр быраас баар буоларын ситиһии олохтоохтору олус долгутар. Ынах сүөһүнү сиэмэлээһин, ветпуун дьиэтин үлэҕэ киллэрии туһунан балачча эттилэр, сүөһүнү көрүүгэ саҥа ылсар дьоҥҥо 50 миэстэлээх хотону тутуу ыарахаттардаах, онуоха 30 миэстэлээҕи туттарга көннөрүү киллэрэргэ санааларын эттилэр.
Арыылаах. Киин ититии ситимигэр 76 ыалтан 22 ыалга холбонон олороллор. Онон бу үлэ салгыы ыытылларыгар баҕараллар. Бөһүөлэк социальнай эбийиэктэрин кыһалҕатын — коррекционнай оскуола саҥа дьиэлэнэрин, сүрүн оскуолаҕа транспорт көрүллэрин быһаарарга көрдөһөллөр. Итиэннэ уот ситимэ, КТП уларыйыыта, газгольдер быйыл ханна киирэрэ, айан суолугар сырдатыы остуолбаларын туруоруу олохтоохтору долгутар.
Ольга Шепелева