Саха сирин историятын үөрэтиигэ уонна чинчийиигэ быһаччы кыттыыны ылбыт Иван Иванович Барашков 1908 сыллаахха Бороҕон улууһун II Суоттутугар орто сэниэ ыалга күн сирин көрбүт. Томторго Мүрү ситэтэ суох орто оскуолатыгар туйгуннук үөрэнэри ситиспитэ. Иван Барашков 1926-1927 үөрэх дьылыгар Дьокуускай куоракка киирэн салгыы үөрэммит.
Кини үлэтин 1929 сыллаахтан хаһыаты бэчээттиир типографияттан саҕалаан баран, өрөспүүбүлүкэ араас оскуолаларыгар оскуола дириэктэринэн, уонна сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Кыра оҕо эрдэҕиттэн үөрэххэ дьулуурдаах буолан, оскуола кэнниттэн 1934 сыллаахха Москва куоракка педагогическай кууруһу бүтэрэн баран, Иркутскайдааҕы Н.К. Крупская аатынан педагогическай институтка киирэн, студент үрдүк аатын ылары ситиспитэ. Бу үөрэххэ үөрэнэр сылларыгар Сталинскай стипендиат буолары ситиспитэ.
Олоҕун ураты кэминэн П.А. Ойуунускайы кытары алтыһан ааспытын бэрт иһирэхтик ахтарын киһи долгуйа ааҕар эбит. Бастакы айымньыта “Кыыча” диэн сэһэнэ уонна биир дойдулааҕа С. Васильев-Борогонскай “Арамаан артыала” диэн айымньыта “Кыһыл ыллык” бастакы нүөмэригэр бииргэ бэчээттэнэн тураллар. Бу айымньыны ырытарыгар Ойуунускай: “Бороҕоҥҥо ону-маны суруйа сатыыр ыччат үөскээн эрэр эбит”, – диэн хайҕаабыта литературнай үлэнэн дьарыгырарыгар олук буолбута саарбаҕа суох. Кини айымньыларын Уйусхаан диэн хос ааттанан, оччотооҕу “Кыһыл ыллык” сурунаалга (Чолбон) 1930 сыллаахха бэчээттэммитэ. Мантан ыла “Ньуур уларыйыыта”, “Күл да күлүүм”, “Төрөөбүт айылҕам” диэн айымньылара күн сирин көрбүттэрэ. Соҕурууттан үөрэҕин бүтэрэн кэлэн баран, 1938-1946 сылларга Ойуунускай тэрийбит тыл уонна литература институтугар бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, ол туоһутунан саха тылын нуучча алфавитыгар көһөрүүгэ уонна научнай төрүккэ олоҕуран орфографияны, саха тылын классическайдык таба туттан суруйууга бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсибит өҥөлөөх.
1949-1960 сылларга А.С. Пушкин аатынан киин библиотекаҕа библиографынан үлэлии сылдьан саха суруйааччыларын Илья Чаҕылҕан, Василий Протодьяконов – Кулантай, Архип Абаҕыыныскай айымньыларын дьаарыстаан сурукка-бичиккэ киллэрэн норуокка билиһиннэрбит өҥөлөөх. 1929 сыллаахха “Кыым” хаһыакка “Баай охтуута” диэн бастакы ыстатыйата бэчээттэммитэ, кини 70-тан тахса ыстатыйата өрөспүүбүлүкэ уонна дойду киин хаһыаттарыгар бэчээттэммиттэрэ, ону таһынан бэрт элбэх уус-уран айымньылары, кинигэлэри, брошюралары сахалыы тылбаастаан күн сирин көрдөрбүтэ.
1940-с сыллартан саҕалаан, ССРС наукаларын Академиятын Ленатааҕы историческай, археологическай экспедициятын оччотооҕуга Сэбиэскэй Сойууска биллэр археолог А.П. Окладников баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьыбытын билэбит, ол саҕана, кини бу аатырар учуонайга солбуйааччы быһыытынан үлэлээбитэ. А.П. Окладниковы кытта бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин 1979 сыллаахха олунньу 8 күнүгэр И.И. Барашков аатыгар ыытыллыбыт телеграмматын ис хоһоонугар тиэрдэн, “ЯАССР II Хомустах Намского района И.И. Барашкову. Вы впервые нас научили понимать зпт., его душу как мы всегда бесконечно благодарим вас ” диэн биллэрэн турар. Алта сылы быһа бу экспедицияҕа кыттан, наука өрөгөйдүүрүн туһугар үлэлээбитэ таах хаалбатаҕа. Бу археологическай экспедиция Өлүөнэ эбэ төрдүттэн Лаптевтар муораларыгар тиийэ 5 тыһ. км. сири катерынан, оҥочонон устан 180-ча сиргэ арыйыылары оҥорбуттар.
Саамай улахан арыйыыларынан “Ымыйахтаах” культурата буолбута, бу сир билиҥҥи Суоттутааҕы нефтебаза чугаһыгар баар күөл аттыттан булуллубута. Специалистар сыаналыылларынан уонна радиоуглероднай анализ быһаарбытынан, б.э.и. 3500 сыллааҕы саҥа таас үйэтинээҕи кэм эбит. Чинчийээччи И.И. Барашков бу сир сүрдээх бултаах-астаах, киһи олороругар табыгастаах буолан былыргы таас үйэтинээҕи дьон олохсуйбуттар диэн быһаарбыта.
“Ымыйахтаах культуратын” буорун араҥата 60 см., үгүстүк хайыр тааһы тутталлар эбит, үксүгэр таастартан, уҥуохтартан ох саа оноҕоһун, кыыннаах быһыччалары, тириини ыраастыыр кыһыахтары, туой көһүйэлэри булуталаабыттар, күөстэммит сирдэриттэн тууччах, сордоҥ, хатыыс уҥуохтарын кырамталара көстүтэлээбиттэр.
Бу хаһыы түмүгэр 500-600 экспонат булуллан Ем. Ярославскай аатынан музейга уонна оччотооҕу Ленинградка ССРС Наукатын Академиятын институтугар ыытыллыбыттар эбит.
“Ымыйахтаахха” көстүбүт археологическай булумньу Сэбиэскэй Сойууска эрэ буолбакка, аан дойду үрдүнэн улахан сэҥээриини ылбыта. Хотугулуу- илиҥҥи эргимтэҕэ, таас үйэлэргэ дьон олоро сылдьыбыттара толору дакаастанарыгар кыаҕы биэрбитэ. Кини ахтыытын ылан көрдөххө, саха бастакы этнограба Г.В. Ксенофонтов үлэлэрин археологическай хаһыыларга улаханнык туһаммыппыт диэн этэн турар. Кэнники археологическай арыйыылар историческай науканы үөрэтиигэ элбэх уларыйыылары киллэрдилэр.
Холобур, 2020 сыллаахха тахсыбыт “История Якутии” диэн фундаментальнай научнай үлэҕэ, сахалар этнос быһыытынан Х-с үйэттэн үөскээбиттэрэ диэн буолла, аны кини Лена уонна Алдан өрүстэр сүнньүлэрин хаһыынан эрэ муҥурдаммакка, Саха сирин тыатыгар, алаастарыгар уонна үрэхтэригэр, хотугу сытар Өлөнүөк, Дьааҥы, Индигир, Халыма өрүстэр тардыыларыгар ыытыллыахтаахтар диэн этэн турар.
Биһиги билиҥҥи кэм археологтара, историческай наука доктора Р.И. Бравина салайааччылаах бөлөх бу үөһээ ааттаммыт өрүстэргэ бэрт элбэх чинчийиилэри ыыппытын билэбит. Онон инникитин даҕаны, саха норуотун үөскээһинигэр, бэрт элбэх научнай теориялар үөскүүллэрэ буолуо диэн киһи эрэнэ саныыр. Иван Иванович Барашков олорбут олоҕо эндирдээх уонна түһүүлээх-тахсыылаах этэ, ол курдук 1953 сыллаахха олоҕо суох буруйдааһыҥҥа, ол эбэтэр оччотооҕу кэминэн ыар политическай, националистическай буруйдааһыҥҥа РСФСР Холуобунай Кодексын 58-7, 59-10 ыстатыйаларын 1 чаастарынан дьыала тэриллэн силиэстийэлиир органнарга бэриллибитэ. Бу холуобунай дьыала аҥаардас дьон көрдөрүүтүгэр эрэ олоҕуран көбүтүллүбүтэ, икки сылы быһа силиэстийэлэнэн, доппуруостанан, бүтэһигэр оччотооҕу суут бириигэбэринэн буруйа суоҕа дакаастанан ыраас тахсыбыта.
Биһиги биир дойдулаахпыт, оччолорго Саха Сирэ Россия холбоспута 360 сылыгар “Доҕордоһуу” музейын сиригэр-уотугар Социалистическай Үлэ Геройугар академик А.П. Окладниковка обелиск туруоруохха наада диэн туруорсубута олоххо кыайан киирбэккэ хаалбыта. Сотору кэминэн Нуучча судаарыстыбатын кытта холбоспуппут 400 сылын туолуоҕа, онон биир дойдулаахпыт этэн хаалларбыт кэриэһин толорорбут бэйэбит историябытын билэрбитигэр улахан олук буолуо этэ дии саныыбын.
Александр Сивцев, Уус Алданнааҕы историяны, кыраайы үөрэтэр түмэл сотруднига