Чэриктэй нэһилиэгэ – улуус биир уһук сирэ. Алдан өрүс быйаҥнаах хочотун талан тайаан сытар. Урукку өттүгэр ааттыын Благодатнай диэн үтүөкэн сирдээх-уоттаах бөһүөлэк тигинээн олорбут кэмнэрдээҕэ. Бурдуктаах буолактар долгулдьуспут иккис Украина дэммит бэртээхэй дойду. Булдунан эмиэ кими да тутахсыппатах буолуохтаах. Ол иһин билигин даҕаны ыҥыра-угуйа турар кэрэ сир. Оннооҕор уруккуттан сураҕырар Кириэскэ дойдубут бэрэсидьиэнэ дуоһунаска олоро илигинэ, бука, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар кэлэн сынньанан барбыт сурахтааҕа. Ону туоһулуур хаартыска нэһилиэк баһылыгын хоһугар ыйанан турар.
Хаһыат эйгэтигэр үлэлээбитим балачча сыл буолла эрээри Чэриктэй нэһилиэгэр анаан-минээн суруйа диэн сылдьыбытым суох эбит. Арай анал бөлөҕү кытта барсан, куруутун ыксалынан эрэ сылдьан ааһар этим. Ол иһин, түгэн көстүбүччэ, биир күнү онно анаатым. Нэһилиэк баһылыгын Федор Кармановы уруккуттан билэр, үлэтин-хамнаһын көрө сылдьыбыт буоламмын, аны баһылык быһыытынан саҕалаан эрэр үлэтин билсээри наллаан олорон кэпсэттим:
– Федор Альбертович, эн нэһилиэги салайар “муоһаны” туппутуҥ иккис сыла буолла. Үлэҕин туохтан саҕалаабыккыный?
– Хайа баҕарар бөһүөлэги киһи бастаан дьиэлэрин-уоттарын хайдах көрүнэн олороллор эбит диэн, ол эбэтэр тас көстүүтүн көрөр буолуохтаах. Биһиги бөһүөлэкпит сыл аайы ууга барар буолан, көһөөрү гыммыт ыал курдук итиннэ болҕомтону ситэ уурбатахпыт. Ол иһин нэһилиэк баһылыгынан талыллаат даҕаны ааспыт сылга Ырааһырдыы сылын биллэрэн бөһүөлэкпит иһин ыраастааһыҥҥа улахан үлэни ыыттыбыт. Урукку кэмҥэ эргиэн тэрилтэтэ сүрдээх кыахтаах, нэһилиэк аайы элбэх эбийиэктээх этэ. Биһиэхэ онтон хаалбыт маҕаһыын, бэкээринэ балачча киэҥ сири ылан турбуттара, бөһүөлэги хаарбах көстүүлүүллэрэ. Ону тэҥэ урукку квартальнай хочуолунай баара. Балары барытын көтүрэн, субуотунньугунан ыраастаан сирдэрин докумуонун нэһилиэккэ оҥотторон, билигин ханнык баҕарар улахан эбийиэги тутарга миэстэлээх буоллубут. Ыаллар эмиэ тэлгэһэлэрин бэрткэ көрүнэр буолан эрэллэр.
– Бүгүҥҥү күҥҥэ хайдах тэринэн үлэлии олороҕут, хайдах сайын ааһан эрэрий?
– Билигин нэһилиэккэ 401 киһи олорор. Оскуолабытыгар 54, оҕо саадыгар 21 оҕолоохпут. Ынах сүөһү ахсаана 250 уонна 280 сылгылаахпыт. Быйылгы оттуур былааммыт 480 тн. От үүнүүтэ орто, онон тиэрдиллибит былааны толорор инибит диэн соруктаахпыт. Нэһилиэк тайаан сытар сирэ, ходуһата даҕаны үксэ өрүс уҥуор баар. Оттон ол Алдан эҥээрдээҕи ураты харыстанар сир буолар. Ол иһин онно көҥүл ылан бултуу, оттуу тахсабыт. Оттон өрүспүт арыылара сылын аайы ууга барар буоланнар, хаһан да курааннаабат быйаҥ сирдэр. Урукку сылларга арыыттан 300 тн тиийэ от кэлэрэ эбитэ үһү. Ол билигин дэлби талаҕынан бүрүллэн ходуһалара лаппа кыараата. Онон манна мелиорация үлэтин ыыттарар баҕа санаалаахпыт. Манна биир кыһалҕалаахпыт. Анал туоратар тэрил суох буолан, арыыга улахан тиэхиньикэни кыайан таһаарбаппыт. Кыра “Синтай” тыраахтардары икки мотуорка корпуһун холбоон, онно анаан оҥоһуллубут поддоҥҥа туруоран туоратабыт. Бу сүрдээх кутталлаах сырыы буолар. Билэргит курдук, Алдан өрүс сүүрүүгэ балачча күүстээх. Ол иһин уруккуттан араас таһымнаах мунньахтарга анал туоратар тэриллэри туруорсубуппут ыраатта да, оннуттан хамсыы илик.
Саамай улахан кыһалҕабытынан кулууппут суоҕа буолар. Алта сыллааҕыта, ол аата 2018 сыллаахха КСК-быт умайан хаалан, нэһилиэнньэни култуурунай-маассабай үлэнэн хабыыга, ыччаты спорка угуйууга ыарахаттары көрсөбүт. Ол да буоллар, улуус быйылгы комплекснай спартакиадатыгар кыра нэһилиэктэргэ бастаатыбыт. Бу хаһан да ситиһиллибэтэх ситиһии. Ыччат эт-хаан өттүнэн чэбдик буолууга тардыһыыта улаатан иһэр. Онон саҥа КСК тутуллуута тыын кыһалҕа буолла. Бу тутуу бырайыактыыр-сметалыыр үлэтэ түмүктэнэн, “Үтүө дьыала” хамсааһын уочаратыгар киирэн турар.
Чэриктэй нэһилиэгин сэргэ Өспөх, Түүлээх нэһилиэктэрэ Алдан өрүс кытылын кыйа олороллор. Онон сайын хойукка диэри кинилэр сиринэн сырыылара быстарынан, өрүһүнэн биһиэхэ кэлэн баран Бороҕону булаллар. Оччоҕо сырыы хойдор. Ол иһин, биһиги суолбут ити өттүгэр улахан суолталааҕынан көрүүгэ-истиигэ болҕомто күүһүрэрэ наада.
– Чэриктэй сирэ-уота быйаҥнааҕын ааһан, булдунан эмиэ биллэр. Итиннэ туризмы тэрийии боппуруостарыгар үлэлэһэр баҕа санаа баар дуо?
– Биһиги нэһилиэкпит суоллаах-иистээх буолан, атын сиртэн бултуу кэлээччи элбээн иһэр. Ол иһин, туризмы тэрийиигэ үлэлэһэргэ санаалар бааллар. Уопсайынан, биһиги нэһилиэкпит ураты айылҕалаах сир. Ол иһин оҕолорго биология хайысхалаах лааҕыр тэриллэрэ буоллар диэн баҕалаахпыт. Итиннэ эмиэ үлэни ыытыахпыт.
– Дойду сурахтаах, алаас ааттаах буоллаҕа. Чэриктэй нэһилиэгэ эмиэ сураҕырар дьоннооҕо биллэр. Кинилэр тустарынан билиһиннэрэ, түс эрэ?
– Биһиги ыччаппыт быйылгы спартакиадаҕа бастаабыта мээнэҕэ буолбатаҕа биллэр кэмэ кэллэ дуу, дии саныыбын. Чэриктэй нэһилиэгэр номоххо киирбит Конон Степанович Попов – Күүстээх Куонаан, Дмитрий Куприянович Босиков – Кынаттаах кылыыһыт төрөөн-үөскээн ааспыттара. Кинилэри ааттатар ыччат өссө да тахсыахтара дии саныыбын. Дмитрий Босиковы үгүс киһи кылыыһыт эрэ диэн билэр буолуохтаахтар. Ити эрээри, кини дьиҥнээх идэтэ тыйаатыр артыыһа. Сэрии сылларыгар Ньурба тыйаатырыгар. Оттон кэлэн баран, Саха тыйаатырыгар үлэлээбитэ. Уус Алдаҥҥа автономия дьаһалларын олоххо киллэриигэ, хомсомуолу тэрийиигэ Николай Окоемовы кытары тэҥҥэ үлэлэспит Петр Николаевич Гуляев эмиэ Чэриктэйтэн төрүттээх. Бөһүөлэкпит киин уулуссата кини аатын сүгэр. Биир сүдү киһинэн айылҕаттан айдарыылаах норуот эмчитэ, дьон ытыктабылын, махталын ылбыт Вера Михайловна Рожина – Эдьиий Биэрэ буолар. Бэйиэт Василий Васильевич Саввины үгүстэр Дүпсүн киһитинэн ааҕаллар. Ол эрээри, кини төрөөбүт сирэ Чэриктэй нэһилиэгин Ыччат диэн сирэ буолар. Оттон билиҥҥи кэмҥэ саамай биллэр киһибитинэн Хотугу Форум секретариатыгар Аляскаҕа олорон уһуннук үлэлээбит Анастасия Николаевна Божедонованы ааттыыбын.
Итинник чулуу дьон үөскээбит сиригэр билигин ыччат олохсуйа сатыыр буолла. Нэһилиэнньэбит ахсаана да улаханнык хамсаабат. Тэрилтэлэрбитигэр исписэлиистэринэн толору хааччыллан олоробут. Онон кинилэргэ олорор усулуобуйаны тэрийдэрбит, олорор нэһилиэкпитигэр тардыһыы өссө улаатыа этэ.
– Федор Альбертович, кэпсээниҥ иһин махтанабын, үлэҕэр ситиһиини баҕарабын.
Афанасий КОПЫРИН